Србија има 492 психијатри и актуелни или потнцијални 700 илјади пациенти. Државата за овие пациенти издвојува годишно по три центи!
ЛУКА ПЕТРУШИЌ
Здружението на психолози уште еднаш апелираше до сите одговорни поединци и надлежни институции да ги информираат граѓаните одговорно и вистинито, нудејќи одговори и решенија. Но, како што истакна професорот Драган Попадиќ, колку е поголема кризата, толку е поважна улогата на спасувачот, па опасностите се надувуваат за спасувачот да биде похрабар и поспособен. Во ваква дилема одговорноста тешко дека ќе надвладее.
Кога минатата година се прославуваше Светскиот ден на менталното здравје (10 октомври), министерот за здравство Златибор Лончар ја искористи можноста да се соочи со сите кои имаа забелешки за постапките на државата за време на пандемијата, но се осврна и на причината за собирот со зборовите: таму меѓу нас одредени луѓе, кои не знам колку имаат врска со менталното здравје и со медицината, почнаа да коментираат дека имаме сè поголеми проблеми без ниту еден доказ, без ниту еден факт.“ Оваа година празникот беше одбележана со прес-конференција на бунтовниците на медицинските работници од Клиниката за психијатриски болести „Д-р Лаза Лазаревиќ“ кои бараат смена на в.д. директорката Ивана Сташевиќ Карличиќ. „На клиниката се загрозени сите вредности: професионални, човечки, етички, морални. Вработените секојдневно се навредуваат, омаловажуваат и казнуваат. Нивната работа е обезвреднета и им оневозможува независни одлуки за прием и лекување на пациенти“, предупреди д-р Надежда Пучар, додавајќи дека пациентите во одделенијата имаат оскудна храна, мрзнат во искинати пижами во зима, а лекарите имаат многу ограничен избор на достапни лекови за нивно лекување. Дали задоволен од изведените докази или од некоја друга причина – министерот овој пат не се огласи.
А всушност, еден од доказите дека работите не се толку идилични во системот на ментално здравје и дека тој се соочува со сериозен недостиг на капацитети, самиот министер го даде кога во 2020 година, пополнувајќи го прашалникот на Светската здравствена организација за потребите на креирајќи го Атласот за ментално здравје, тој изјави дека државата годишно по глава на жител се издвојува за ментално здравје по 0,3 евра (т.е. 35 српски динари) по жител, додека бројот на вработени психијатри е 492.
Се очекува тие да згрижат околу 400.000 лица со ментални нарушувања, кои секоја година минуваат низ системот на примарната здравствена заштита. Иако таа бројка е за околу 40.000 помалку од почетокот на пандемијата, нема причина за славење – грижата за огромниот број пациенти со Ковид бараше ангажирање на медицински работници од сите гранки, од офталмологија до психијатрија, додека истражувањето на репрезентативни примероци покажува дека вистинските потреби се всушност пораснати. Резултатите добиени од Мрежата за психосоцијални иновации (ПИН) покажаа дека околу една третина од населението на Србија може да се смета за ментално ранливо, додека националната епидемиолошка студија „Cov2Soul.RS“ процени дека околу 700.000 жители ги исполнуваат критериумите за некои од најпознатите заеднички психијатриски нарушувања.
Може ли некој да очекува 492 психијатри да ја пружат потребната помош на толку многу луѓе?
„Во овој момент има потреба од десеткратно зголемување на бројот на психијатри, психолози и психотерапевти кои се достапни за мнозинството граѓани – состојбата е алармантна. Институциите се екипирани од немотивирани и недоволно платени лица кои не можат да опстанат без приватна пракса. Приватната пракса е прескапа за 90 отсто од луѓето. Проблемот со дискриминаторски однос кон клиентите е особено голем кога станува збор за застарени дијагностички инструменти и третмани кои не ги поддржуваат и не ги следат современите трендови. Статистиката покажува дека на младите порано им се препишуваат анксиолитици, дека жените остануваат подолго од мажите во одделенијата, дека им се препишуваат повеќе лекови, а во пракса има случаи на контролирање на текот на закрепнувањето врз основа на прашања од членовите на семејството за тоа дали жените готвеле. се миеле и чистеле за време на викендот кога им било дозволено да си одат дома. Во нашите клиники најголемиот дел од пациентите се премедикирани, во незнаење за понатамошниот тек на лекувањето и особено во целосен мрак за нивните законски загарантирани права кои ги имаат како пациенти. Голем број луѓе немаат доверба во здравствениот систем, немаат желба или волја да се обратат кон стручни лица, а најмногу го слушаат соседството кога е во прашање дозата и начинот на примена на анксиолитиците и смирувачите“, вели др. Лидија Васиљевиќ, психотерапевт.
Прекумерната употреба на психоактивни дроги е регистрирана и во една неодамна објавена студија во медицинското списание Лансет, според која во периодот од 2008 до 2019 година, во Србија е користено најголемо количество на седативи од сите набљудувани 65 земји во светот. . Исто така, според податоците на Батут, од 2006 до 2019 година нивната употреба се зголемила за една третина, додека употребата на антидепресиви се зголемила за дури 4,6 пати.
Иако во здравството се вработени и психолози, нивниот придонес е двојно ограничен. Од една страна, тие се и малку на број, како што истакна директорката на ПИН, д-р Маша Вукчевиќ Марковиќ: „Последните официјално достапни податоци покажуваат дека во Србија има меѓу четири и пет психолози на 100.000 луѓе. Ова е недоволно да ги покрие сите потреби за психолошка поддршка што постојат. Дозволете ми да го покажам ова малку појасно – кога повторно ќе го пресметате вкупниот број на луѓе во Србија, колкав е процентот на оние на кои им е потребна поддршка и колку психолози има таму, и замислете дека сите оние на кои итно им е потребна поддршка денес одат да направат термин кај психолог, кој требало да им биде достапен бесплатно преку српскиот здравствен систем, последниот ќе добиел термин за само четири години. И тоа под услов психолозите да не одат на одмор“.
Но, уште попоразително е тоа што психолозите немаат право да ги применат сите свои вештини и знаења.
„Немаме психолошка помош во нашиот здравствен систем. Психолозите кои работат во здравствениот систем на РС не смеат да спроведуваат психотерапија. Може да ве тестираат вас, вашите психофизички способности, да направат одредена проценка и да им помогнат на психијатрите во психијатриските одделенија и во дијагностика, кои се многу сложени и софистицирани работни места за кои ви треба многу школување, но психотерапија – тоа не постои. Тоа го нема во законот и сè уште не се препознава како интерес на ова општество. Дали затоа што таму нема профит, дали затоа што не е привлечно и не се собираат гласови, но така е со децении“, изјави пред една година д-р Каја Дамњановиќ од Филозофскиот факултет во Белград. Во меѓувреме, законот за психотерапија, кој би можел да го реши овој проблем, не се оддалечи од нацртот.
Дополнителен проблем на ваквото законско нерегулирање е фактот што поради недефинирани стандарди на услуги за советување и терапија, организациите што ги даваат не се во можност да бидат лиценцирани, што ги оневозможува да добиваат средства за нивните активности од буџетот на локалните самоуправи. – како што е случајот со детските прифатилишта.
И тоа не е единственото нешто што се чека. Зборувајќи на конгресот на Здружението на психијатри во 2008 година, тогашниот државен секретар на Министерството за здравство, Невена Карановиќ, го истакна недостатокот на центри за ментално здравје во заедницата, недоволното познавање на општите лекари од областа на психијатријата, недостатокот на соработка со институциите за социјална заштита… Единаесет години подоцна, новата влада ја усвои Програмата за заштита на менталното здравје за периодот 2019-2026 година. во кои има точно исти изјави, и исти најави: ќе се намали бројот на кревети во психијатриските болници, а центрите за ментално здравје ќе се отворат и зајакнат во заедницата низ Србија. Намалувањето на бројот на кревети, како мерка која несомнено ќе ја подобри психичката состојба на нацијата, се чини дека пристигна – во најновиот извештај на Комитетот на Советот на Европа за спречување на тортура, се наведува дека од нивното претходно посета, „Д-р Лаза Лазаревиќ“ од Специјална болница е претворена во Психијатриска клиника, што беше придружено со „драстично намалување на капацитетот“. Но, ако го оставиме таквиот успех настрана, се добива впечаток дека системот е хронично заглавен на своето место.
„Апсолутно. Може да се каже дека е многу полошо отколку што беше. Токму протестите во болницата „Лаза Лазаревиќ“, кои се уште траат, привлекуваат дополнително внимание на масовноста на проблемите што ги засегаат институциите за ментално здравје. Системот за заштита е таков што ги остава поранешните корисници на психијатриски услуги на цедило, без никаков систем за понатамошна грижа и поддршка. Сегашните корисници има многу повеќе отколку што можат да покријат капацитетите, а третманот на маргиналните групи (на пр. членови на ЛГБТ заедницата или Ромите) е катастрофален. Превенцијата е многу лоша, а чувството за солидарност и емпатија систематски се деградира и уништува, особено преку медиумите, каде гладијаторскиот тренд на злоупотреба на ментално нестабилните го достигна својот врв во популаризацијата на нивната експлоатација преку реалните шоуа. „Менталното здравје во заедницата, барем на основно ниво, бара големи промени, пред се во односот на заедницата кон проблемите со менталното здравје, бара адекватни политики за ментално здравје кои мора да бидат насочени кон корисниците, а не кон намалување на трошоците. вели Васиљевиќ.
Но, не мора сè што може да направи државата во оваа област да чини пари. Друштвото на психолозите на Србија на почетокот на годината предупреди дека континуираната социјална криза, покрај политичките, економските, социјалните, еколошките, здравствените и други последици, значително го нарушува менталното здравје на граѓаните, а тој дел од одговорноста зашто тоа лежи во самата влада, чие однесување за време на пандемијата честопати беше контрапродуктивно и ја зголемуваше вознемиреноста и недовербата кај населението. Наместо одговор, два месеци подоцна добивме пропагандна видео снимка на СНС во која е злоупотребен тестот Роршах, со што се поставува прашањето дали тоа е фундаментално недоразбирање на пораките кои доаѓаат од психолошката професија или, всушност, е соодветно властите да ги држи луѓето под стрес?
„За жал, мислам дека тоа им одговара на властите. Прво, се работи за нешто за што навистина не се грижат затоа што не ни размислуваат за многу подиректни и поочигледни последици што нивните постапки имаат врз нацијата, не само на нејзината ментална состојба. Менталната состојба не е опиплива и видлива, па немаш толку експлицитни докази дека е лоша. А кога владата не ги ни гледа повидливите и поголемите работи кои егзистенцијално им се закануваат на луѓето, тогаш не можеме ни да очекуваме дека тие ќе бидат многу погодени од менталната состојба на нацијата. И без разлика дали тоа им одговара – свесно или несвесно, сигурно им одговара. Не можам да ги толкувам туѓите намери, но луѓето кои се грижат за нивната состојба и опстанок, кога навистина психички ги бомбардираш со парадоксални, контрадикторни информации, кога е очигледно дека ги доведуваш во заблуда за многу работи, стануваат збунети. И кога се збунети, тие се пасивни затоа што немаат никаква значајна акција што можат да ја преземат за да променат нешто во нивниот живот. Мислам дека конфузијата одговара на овој систем да владее. Луѓето го губат оптимизмот, кој е клучот за менталното здравје. Кога работите се лоши, имате барем малку надеж дека работите ќе се подобрат. Ако тоа пропадне, станувате беспомошни. Кога си беспомошен, тогаш си пасивен, а потоа не правиш ништо – дури ни тоа што навистина можеш да го направиш за да промениш нешто“, вели д-р Тамара Џамоња Игњатовиќ, претседател на Здружението на психолози на Србија.
И кога ќе го имаме предвид ефектот на пандемијата од која сè уште не сме излегле (на пример, споменатата национална епидемиолошка студија откри речиси двојно повеќе луѓе со депресија во споредба со слични студии од 2013 и 2019 година), што друго може Очекуваме во околностите во кои цените секојдневно растат храната, не знаеме дали ќе имаме греење оваа зима, ниту на кои други начини војната во Европа може да влијае на нас?
„Ковидот ни се случи веќе во текот на разни други кризи што ги имавме, тоа не се случи во ситуација на благосостојба – а потоа сè се продлабочи и со Украина. Така, стресот по стресот нè фаќа, лошите околности се натрупуваат и се акумулираат и луѓето навистина тонат. Не сакам да звучам песимистички бидејќи последното нешто што им треба на луѓето е надежта. Треба да се запознаете со вистинската опасност, но кога некој постојано ве плаши, плаши, ве плаши и катастрофализира, кога ќе ја надуе оваа закана и ќе каже дека ќе ја имаме битката за Сталинград, тогаш единствениот начин да се заштитите е да се претпостави дека тоа не е точно. Заплашувањето е шлагот на тортата овде – околностите се лоши, повеќе не гледаме оптимистички во иднината, но кога веќе не е само неизвесност туку директен страв, тогаш навистина чувствувате егзистенцијална вознемиреност“, вели Џамоња Игњатовиќ.
Здружението на психолози уште еднаш апелираше до сите одговорни поединци и надлежни институции да ги информираат граѓаните одговорно и вистинито, нудејќи одговори и решенија. Но, како што истакна професорот Драган Попадиќ, колку е поголема кризата, толку е поважна улогата на спасувачот, па опасностите се надувуваат за спасувачот да биде похрабар и поспособен. Во ваква дилема одговорноста тешко дека ќе надвладее.
