Акцијата во Бањска беше спроведена аматерски, претпоставувам дека беше дел од поширок план за зголемување на количината на оружје на северот на Косово. Кога би бил западен дипломат и би требало да ги гледам Израел, Палестина, Русија, Украина, Ерменија, Азербејџан, растот на популизмот во ЕУ, можното враќање на Трамп на власт, би помислил дека косовското прашање е најблиску до одговорот и би се потрудил да го најдам. Дали тоа би значело дека е лесно само по себе – никако
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Британскиот новинар и ректор на Институтот за хуманистички студии во Виена, Миша Глени, е еден од ретките западни експерти чие знаење за балканските прашања често го надминува она на локалните експерти. Тој ја започна својата новинарска кариера како дописник на Гардијан и Би-Би-Си од Централна Европа, а се прослави како новинар во раните 1990-ти, додека како теренски известувач известуваше на западната публика за војните што доведоа до распадот на Југославија. Објавил книги за меѓународниот организиран криминал (McMafia, DarkMarket, Nemesis), но и неколку книги посветени на Источна Европа – Повторното раѓање на историјата, Падот на Југославија: Третата балканска војна и Балканот: национализмот, војната и големите сили; последната книга следеше долгорочни процеси од почетокот на 19 век до 1999 година.
Тој минатата недела беше во Белград, каде учествуваше на панел-дискусијата „Србија, Балканот и Европа во глобалните предизвици“ организирана по повод триесет години од работењето на Отвореното училиште во Белград (БОШ) во Домот на млади.
Која беше вашата прва помисла кога слушнавте за инцидентот во Бањска?
– Дека самата операција е изведена чудно и неверојатно аматерски. Се чинеше дека нема јасен план што сака да прави, што и да е. Претпоставувам дека операцијата беше дел од поширок план за зголемување на количеството на оружје на северот на Косово. Не знам дали косовската полиција добила дојава дека тоа се случува или случајно наишла на тоа. И би рекол дека инцидентот многу ја посрамоти Србија“, вели Глени за НИН.
Во вашите книги за распадот на Југославија пишувавте дека одговорноста може да се најде на многу места, не само на српската страна…
– Одговорноста ја поделија повеќе партии, пред се српската и хрватската. Не толку на бошњачка страна. Пред Хрватите да ја убедат Германија да ја признае нејзината независност, само двајца знаеја колку негативни ќе бидат последиците од тоа признавање – Алија Изетбеговиќ и Киро Глигоров. Тие видоа дека во евентуалниот распад на Југославија, веројатно најмногу ќе настрадаат двата нејзини историски најранливи региони, Босна и Македонија. Македонија беше поштедена од страшното насилство, што за жал не се случи во случајот со Босна. Сепак, денес за Македонија може да се зборува како регион кој е особено чувствителен токму поради тоа што Југославија се распадна. Најзаслужни за настаните од деведесетите се стратегиите на Фрањо Туѓман и Слободан Милошевиќ.
Дали медиумското покривање на војната во Украина и војната во Израел и Палестина ви изгледа како борба за душата и совеста на западниот дел од меѓународната заедница?
– Војната во Украина е многу едноставна. Станува збор за кршење на суверенитетот на Украина, кое започна во 2014 година и целосно го доби во февруари 2022 година. Последниот настан во голема мера ги измеша глобалните геополитички карти. Мислам дека никој сè уште не може целосно да ги разбере неговите последици, вклучително и Западот. Настаните во Нагорно Карабах, односно Арцах се случија по престрелките во Бањска. За време на упадот на азербејџанските сили во регионот, руските мировници стоеја и го следеа етничкото чистење на околу 120.000 Ерменци. И беше во вестите околу пет минути, бидејќи се случуваат толку многу работи што понекогаш е тешко да се следат. Потоа следи конфликтот во Израел и Палестина, чии далекосежни импликации ќе бидат огромни. Сите овие настани не се меѓусебно зависни, но се поврзани. Односите меѓу Иран и Русија се поинакви отколку што беа порано. Тие се многу поинтимни. Ако Иран се вклучи во конфликтот меѓу Израел и Хамас, тоа ќе значи натамошен домино ефект Нетанјаху вложи многу напор за да го привлече Путин во претходните години, но веќе е јасно дека Путин сфатил дека неговите стратешки интереси не вклучуваат прекумерна поддршка за Израел. Украина го гледа ова како можност да се приближи до Израел и на тој начин да го добие својот дрон и другите технологии. Секоја од горенаведените драми има свои ситни заплети кои ќе произведат нови.
Што точно мислиш?
– Да речеме, сигурен сум дека Русија не беше директно вмешана во настаните во Бањска, но секако во интерес на Путин е Србија и Косово да се дестабилизираат и со тоа да го одвлечат вниманието од Украина. Ќе испадне дека Бањска се однесува како детска игра во однос на Нагорно-Карабах, Израел и Палестина и очигледниот неуспех на украинската офанзива. Српската војска навистина се приближи до границата со Косово, но ги напушти тие позиции по 24 часа. Вучиќ знае дека на Косово се распоредени 4.500 војници на КФОР и дека никако не треба да влегува во конфликт со НАТО. Тоа не значи дека Бањска нема да има огромни последици, но тие ќе бидат за Србија. Големо прашање е дали ќе има истрага и што ќе биде со Радоичиќ, а потоа и со официјален Белград.
Во 2016 година го модериравте разговорот меѓу Еди Рама и Александар Вучиќ на белградскиот безбедносен форум. Како функционира нивната врска за вас денес?
– Не е тајна дека двајцата развиле блиски деловни односи. Тоа можеме да го видиме на примерот на проектот „Отворен Балкан“. Парадоксално, ќе видиме дека секогаш кога односите меѓу Приштина и Тирана се влошувале во претходните години, се чинеше дека Вучиќ и Рама размислуваат за пошироката слика. Но, сега е очигледно дека нивниот однос е променет. Рама жестоко го критикува Вучиќ и како постапувала Србија додека била актуелна Бањска. Но, тие се долго време на власт и сигурен сум дека ќе ги обноват односите доколку тоа го налагаат околностите во Србија и Албанија. И, се разбира, ако се подобрат односите меѓу Белград и Приштина.
А што мислите за перспективата на односите меѓу Косово и Србија?
– Морам да кажам, пред шест месеци ми се чинеше дека сме блиску до договор. Бев претпазливо оптимист. Веќе не е така, а во светлината на другите случувања ќе биде интересно да се види колку напор ќе вложи меѓународната заедница за одмрзнување на односите. Од една страна, работата е едноставна. Околу 20.000 Срби живеат во северно Косово. Има многу примери од историјата и другите краишта дека е можно да се стекне довербата на луѓето, а и Белград и Приштина си поиграа со своите стравови и чувства. Двете страни мора да разберат дека можеби станува збор за мал број граѓани, но дека на таа територија кружи многу оружје. Ситуацијата може да се влоши ако луѓето почувствуваат дека нивните центри на моќ ги користат како пиони во шахот. Задачата на сите е релативно јасна, но одамна е јасна. По некое време, песимизмот почнува да се меша во преговорите и дискусиите. Од друга страна, ако бев западен дипломат и требаше да внимавам на Израел, Палестина, Русија, Украина, Ерменија, Азербејџан, растот на популизмот во ЕУ, можното враќање на Доналд Трамп на власт… би помислил дека косовското прашање е најблиску до одговорот и би се потрудил да дојдам до него. Дали тоа би значело дека е лесно само по себе – никако. Особено ако го имате Вучиќ кој не е убеден дека Русија ќе претрпи пораз во Украина и кој не сака да воведе санкции за неа. Авионите секојдневно летаат од Белград до Москва и назад. Вучиќ не сака да ги крши мостовите со Путин. А во исто време Србија и продава муниција на Украина преку Бугарија, а можеби и оружје. Во сè што прави Вучиќ има одредена доза на неодреденост. Дали ќе сакаат да постигнат договор за северот на Косово, дали Курти ќе го сака – не знам, зависи од нив. Но, да сум западен дипломат, би се обидел да се потрудам.
Оттука се чини дека Вучиќ се оддалечува од Русија и се доближува до Брисел и Вашингтон, со развивање на енергетска независност и во дијалози, бидејќи – која е алтернативата, и за Србија и за него?
– Тој не е близок со Русија затоа што Русија е економски рај за Србите или поради историските врски кои, да бидам искрен, не постојат. Таа расправија на Запад секогаш ме нервира. Пријатели на Србија во последните два века беа Австрија, Германија, Франција, Обединетото Кралство и САД. Тоа се промени со бомбардирањето на СРЈ во 1999 година, но се случи и со одобрение на Русија, иако ограничено. Русија воено влезе во Косово, но кога беше потпишано примирјето. Вучиќ е близок со Русија бидејќи на тој начин ја задржува поддршката во дел од српското општество. Тој многу добро знае што редовно им комуницира на лидерите од Западот – економските врски на Србија се протегаат до ЕУ, а не кон Исток. Надворешно-трговската размена е неспорна. Не е неразумно да се мисли дека Русија сè уште може да победи во Украина, и верувам дека тој верува во тоа.
Во исто време, зборуваме за парадигматичен стабилократ, а тоа во Србија е речиси невозможно без поддршка од Западот.
– Се согласувам, до одреден степен. На различни луѓе им кажува различни работи. Тој вели дека сака да влезе во ЕУ, а пријател е и со Виктор Орбан, кој е главниот дисонантен глас во ЕУ. Тој знае како ЕУ гледа на Путин, но тој сепак оди во Пекинг да се ракува со него. Тој негува политика на свесна неодреденост. Можеби на луѓето во Србија им изгледа јасно, но не однадвор. Тој е многу моќен во Србија, политички и економски, и сигурен сум дека во вашата земја малку се случува без негово знаење. Тој е паметен човек, не е глуп.
Дали верувате дека ЕУ е премногу зависна од САД?
– Тоа е голема дебата што ја засега не толку Русија колку Кина. Америка врши притисок врз ЕУ да го следи својот прилично непопустлив однос кон Пекинг. Не ми се чини дека ЕУ одлучила каде да оди. Нејзината предност, а во исто време и слабост е постоењето на неколку различни надворешно-политички курсеви кои се одвиваат истовремено. Ги имате Германците, Французите, Вишеградската група. Мислам дека иднината на ЕУ зависи од развојот на новите технологии, бидејќи ЕУ воопшто не учествува на овој натпревар. Во 2022 година, Бајден го протурка многу важниот Закон за намалување на инфлацијата. ЕУ е неконсолидиран шлем. Мислам дека исто така доцни со формирање на синџири за снабдување со критични суровини, бавно го наоѓа своето место кога станува збор за развој на микропроцесори и технологии неопходни за снабдување со соларна енергија, енергија на ветер, за производство на електрични автомобили… во кој Кина е водечка. Мислам дека ЕУ ќе продолжи по сегашниот пат, заедно со САД, но тоа се уште не е сигурно, бидејќи има премногу непознати на маса.
Премиерката Ана Брнабиќ изјави дека Србија ќе биде подготвена за членство во ЕУ до 2030 година и дека чинот на пристапување најмногу ќе зависи од Брисел. Дали се согласуваш?
– Знаеме дека ЕУ има релативно јасна рамка, предуслов за членство на Србија, а тоа е признавање на Косово како независна држава. Ако тоа се случи, кога сум на власт во Србија, ќе дадам се од себе Србија да влезе во ЕУ до 2030 година. Мислам дека тоа е можно. Не треба да заборавиме дека Србија е економски најнапредната и највлијателната земја на Западен Балкан. Побрзо и повеќе од другите привлекува странски инвестиции. И, се разбира, таа ќе треба да вложи многу напор во спроведувањето на внатрешните реформи. Скептицизмот кон новите членства е веќе широко распространет. Од друга страна, ако видите како западните медиуми – Spiegel, BBC, New York Times, Guardian – пишуваат за односите меѓу Србија и Косово, Курти е тој на кој му се дава поддршка, а Вучиќ, кој инаку е искомплексиран политичар. се сведува на човек на Путин на Балканот кој сака да ја прошири својата контрола врз Косово и Република Српска. Заклучокот е – Србија го сака ова, ова и одговара на Србија и мислам дека ќе мора да се ребрендира.
