Не е неопходно да се знае структурата на атомското јадро или да се разбере силата на верижната реакција, доволно е некој во просторијата да каже еден од тие застрашувачки зборови – Хирошима, Чернобил, Фукушима – злите духови на нуклеарната физика веднаш ќе излезе од темните агли. Драматичната историја на нуклеарната ера е опишана во книгата „Алхемија на бомбата“ од Слободан Бубњевиќ низ дваесет такви страшни топоними, разновидни локации на планетата каде што употребата на атомска енергија остави трајни лузни и прерасна во симболи на модерното време. Во минатиот број пренесовме што се случуваше во и околу Институтот Винча
„Винча прва ги оствари соништата на нашите револуционери да изгради нешто ново и значајно. По Хирошима, ништо не беше побрзо и позначајно од нуклеарната енергија“, пишува еден од иницијаторите на нуклеарните истражувања во Винча, Милорад Младеновиќ. Роден во 1920 година во Сараево, студирал металургија во Франција, а потоа служел војска во Велика Британија и Северна Африка како припадник на југословенското воздухопловство, а потоа, на инсистирање на Павле Савиќ, бил вратен во земјата..
Од самиот почеток, Млаѓеновиќ беше задолжен за нуклеарна физика во Винчи, а неговата дипломска работа од 1948 година на електронски траектории во магнетни леќи, како и предлогот на Вален за употреба на ходоскоп, беше почеток на развојот на бета спектрометријата. По неговиот престој во Стокхолм, тој основал група која била заинтересирана за спектроскопија и работела на системи за откривање, особено на комората Вилсон, потоа на нуклеарни емулзии, детектори за гас и сцинтилација. Целата серија мемоари зборува за овие први експерименти и за првите истражувачи кои систематски биле испраќани во европските научни центри да се образуваат и да се вратат во своите земји. Во ова значењето се бара и на Исток и на Запад.
Титова Југославија, како заедница од шест републики содржани во необична мешавина на идеологија и повоен ентузијазам, во тоа време минуваше низ драматични општествени и економски промени. Земјата се обновува по војната, но раните од тешките внатрешни конфликти и злосторства се живи, додека мнозинството од населението живее во голема сиромаштија. Иако Црвената армија, по учеството во ослободувањето на Белград, набрзо ја напуштила територијата на земјата, веднаш по Втората светска војна, Југославија била дел од Источниот блок и важен сојузник на Советскиот Сојуз.
Меѓутоа, Тито, како светски познат водач на национално-ослободителното движење кое се ослободи од нацистите, влезе во конфликт со Сталин. Поради ова, меѓународната организација на комунистичките партии, Информбиро, која ја наследи Коминтерната распуштена за време на војната, во 1948 година ја осуди и ја избрка Југославија од тогашната комунистичка заедница. Конфликтот прераснува во голема криза – на работ на војна со комунистичката империја, Југославија сега бара пријатели на Запад, а во исто време инвестира во сопствените воени капацитети.
Во овие околности, Винча е во центарот на југословенскиот сон за независност. Се верува дека во првите пет години, во исто време кога траеше прогонот на луѓето од Информбирот, а советските тенкови беа на границите на Југославија, износот што можеше да се искористи за изградба на метро во Белград. беше инвестирано во Винч, односно 1,75 милијарди динари, што тогаш изнесуваше околу 35 милиони долари, што денес би вредело 4,5 милијарди долари.
Не е познато дека, покрај со француските левичари, Југославија долго време соработувала и со Норвешка на развојот на нуклеарната програма. Директорот на институтот, Стеван Дедиер, воспоставил односи со норвешки научници, од кои многумина престојувале во Винчи. По тој повод во Југославија дојде и норвешкиот крал Олаф V. Благодарение на ваквите меѓународни контакти и растот на локалното знаење, по изградбата на првите капацитети, во Винчи започна изградбата на лаборатории за физика, физичка хемија, биологија и електроника во раните педесетти. Првиот, мал акцелератор наречен V02, кој ги забрзува протоните и деутроните, е лансиран. Подоцна ќе работи со енергија од 200 keV.
По првиот акцелератор, се гради зграда за забрзувачот Кокрофт Волтон, 1,5 MeV наречен V15. Оваа фабрика е пуштена во употреба во 1952 година од самиот Јосип Броз, заедно со неговиот близок соработник Едвард Кардељ. Во овој момент интензивно се користат два акцелератори – работат по неколку илјади работни часови годишно. Тие се атракција за физичарите и претставуваат опрема која во тоа време можеше да се најде само во водечките научни институции во светот. Во меѓувреме, на преминот од 1953 и 1954 година, на врвот настана криза – Милован Ѓилас падна од власт и брановидно се менуваа бројни пониски раководители низ Југославија, што ќе влијае и на ситуацијата во Винча. Вален и Дедиер заминуваат, но истражувањето продолжува.
Најзначајниот инструмент пристигна во Винча потоа, веднаш по Унгарската револуција – тоа е истражувачкиот реактор РА, првиот нуклеарен реактор во Србија и Југославија. Реакторот, заедно со горивото, е купен како готов производ од Институтот за теоретска и експериментална физика во Москва, во време кога по смртта на Сталин, односите меѓу Југославија и СССР се топат. Првите елементи пристигнале со вагони низ Унгарија во 1956 година, додека таму беснеела револуцијата против советската влада.
Унгарската револуција започна со студентски протест на 23 октомври 1956 година против непопуларната комунистичка влада на Мацаш Ракоши, чија тајна полиција го тероризираше населението. Унгарските револуционери, на чело со Имре Наѓ, се моделираа по социјалистичка Југославија и Титовата политика на независност. Во бунтот кој брзо се шири низ целата земја, народните совети ја преземаат власта од народот, а Имре Наѓ прогласува излегување на Унгарија од Варшавскиот пакт. СССР реагира со инвазија и на 4 ноември советската војска влегува и ја окупира Унгарија. Западните сили се преокупирани со кризата во Суец, а револуционерите во Унгарија се оставени сами на себе.
Нивниот единствен пријател, Јосип Броз, силно се противи на советската интервенција во Унгарија, но сепак се среќава со Никита Хрушчов во Бриони. Револуцијата била задушена, а Имре Наг се засолнил во југословенската амбасада во Будимпешта, каде што побарал азил. Сепак, Тито сепак одлучува да им го предаде на советските војници. Има ставови дека оваа одлука и отстапката за СССР биле дел од трговијата меѓу советските и југословенските лидери – дека тие биле донесени во замена за нуклеарен реактор кој потоа ќе пристигне во Југославија. Железничкиот состав со првите делови од реакторот патува низ Унгарија, посетувајќи ги раскрсниците каде што висат обесените Ракоши и дежураат тенковите на Црвената армија.
Истражувачите во своите мемоари наведуваат како инсталацијата на реакторот го променила животот на институтот. Реакторот го доби името РА и имаше моќност од 6,5 MW. Се состоеше од 54 вертикални канали, користеше ниско збогатен ураниум како гориво и беше умерен со тешка вода. Сепак, беа потребни речиси четири години за да се инсталира новиот реактор. СКНЕ усвои инвестициски план и започна таканаречениот „Винча-проект“ за изградба на нова зграда на реактор и придружни објекти, нови лаборатории за изотопи и лабораторија со висока активност. Во проектот се вклучени ЈНА и бројни југословенски компании.
Додека се градеше новата зграда, седум тони тешка вода беа доставени до Винчи за идните потреби на РА. Кога беа набавени четири тони ураниум во форма на прачки, физичарите се решија на необичен потфат – да чекаат да се инсталира советскиот реактор во Винчи за да се изгради помал, едноставен реактор со нула моќност и, пред да го инсталираат РА, да го искористат нивната сопствена генијалност да ја постигнат првата контролирана фисија во Југославија.
Овој реактор ќе биде познат како RB. Направен е како многу едноставен систем со ураниумски прачки и тешка вода како модератор, со цел да се обучи персоналот и да се започнат првите експерименти. Реакторот се наоѓал во контејнер кој бил подигнат на 4 метри од подот (причините се експериментални бидејќи реакторот не користел рефлексија). Алуминиумската конструкција носела 15 тони, а целата фабрика беше поставена во базен од 8х8 метри, длабок 1,5 метри.
Потфатот успеа – таканаречената критичност беше постигната во реакторот РБ на крајот на април 1958 година – физичарите во Винчи беа оправдано воодушевени, ја постигнаа првата контролирана верижна реакција во Југославија и овој дел од Европа. Две недели подоцна, на 17 мај 1958 година, Тито заедно со Александар Ранковиќ и Едвард Кардеља официјално го пушти во употреба реакторот РБ во Винчи, додека градежните работи на изградбата на големиот реактор РА сè уште беа во тек.
Само неколку месеци подоцна, на 15 октомври 1958 година, се случи несреќа во овој „пробен“ реактор РБ. Долго време скриен од јавноста, тоа ќе биде најголемиот нуклеарен инцидент што се случи на територијата на Србија и поранешна Југославија. За време на експериментот, беше ослободен радиоактивен материјал и беа озрачени шест млади истражувачи – Радојко Макшиќ, Роксанда Дангубиќ, Драшко Грујиќ, Стјепко Хајдуковиќ, Живорад Богојевиќ и Живота Враниќ. И иако ќе бидат критикувани за невнимание во понатамошната истрага, Павле Савиќ успева уште следниот ден да ги префрли истражувачите од Белград во Институтот Кири во Париз, бидејќи поинаку не можело да се излечат. Во Париз, петмина од нив, сите освен Богојевиќ, беа подложени на експериментална терапија и првата процедура за трансплантација на коскена срцевина во историјата. Пионерската операција ќе се покаже успешна – сите преживеаја освен Враниќ, кој почина од преголема доза на зрачење.
Реакторот РБ ќе биде исклучен година и пол по несреќата. Во меѓувреме, југословенскиот печат многу штедливо известува за овој инцидент, па настанот е прикриен, но нема дилема дека целиот случај фрли сенка на Винча. Настанот се случува непосредно по несреќата на централата Мајак и пожарот во Windscale, како што видовме – во време кога нуклеарната енергија почнува да се гледа со многу поголема претпазливост низ целиот свет. Можно е дека со катастрофата во РБ, првобитниот сон на Тито за развој на нуклеарно оружје всушност бил згаснат.
Сепак, работата на новата зграда на реакторот РА ќе продолжи. Така, една година подоцна конечно ќе биде завршена инсталацијата на реакторот РА, така што и на него ќе се реализира првата верижна реакција. На 29 декември 1959 година, Јосип Броз, заедно со Павло Савиќ и најценетите физичари, присуствува на церемонијата во Винча каде што е стартуван реакторот РА и за кој има богата фото и пишана документација.
(продолжува)
