За привидот на демократијата се организираат избори, иако строго функционално на оваа власт не и требаат. За опстанокот на една авторитарна власт, значи, неопходен е дозиран и многу разработен изборен инженеринг
ЉУБОМИР МАЏАР
Србија падна во бездната на авторитаризмот. Бидејќи е лабаво и неограничено, авторитарното владеење е природен противник на општествениот морал. Моралниот пад беше предизвикан од фактот што таквата влада се облекува во демократски кошули. За привидот на демократијата се организираат избори, иако строго функционално на оваа власт не и требаат. За опстанокот на една авторитарна власт, значи, неопходен е дозиран и многу разработен изборен инженеринг. И тука доаѓа во игра колапсот на моралот, бидејќи инженерството подразбира гласање и други политички активности, не во согласност со моралниот инстинкт на гласачот, туку, заедно со моралните прекршувања, по налог на оние што се на власт. Здраво и пропулзивно општество е незамисливо без солидна морална поддршка, па затоа оние кои го поткопуваат моралот подготвуваат иднина за земјата, чиешто исчекување им дава студ на луѓето.
Ретко поминува ден без да се слушне решителна оценка дека моралот ни е во криза и дека општеството се повеќе се сопнува во тешко решлива конфузија на основните вредности. Кога поплаките се толку чести, сигурно нешто тргнало наопаку во нашата турбулентна земја. Дури и тие панично интонирани изјави мора да имаат своја основа во реалноста. И навистина, површен поглед на нашата проблематична реалност открива феномени кои даваат сериозна причина за загриженост. Од година во година се објавуваат компаративни меѓународни прегледи (перцепции) за корупцијата, во кои Србија редовно зазема едно од најнеповолните места: во регионот, во Европа и речиси во светот. Никој не треба да се убедува дека корупцијата е загрижувачка појава, но и добар показател за морална пропаст. Ја покажува ерозијата на моралот на двата краја – кај оние кои даваат, а уште повеќе кај оние кои примаат.
Ако имаше малверзации и разни други измами на претходната серија избори, последните, од декември 2023 година, го достигнаа својот врв – отворените злоупотреби се трупаа, а тоа веќе не беше ни кражба, туку грабеж извршен сред бел ден. Опозициските активисти фатија на дело членови и функционери на владејачката партија и „експериментално“ докажаа дека владејачката партија отворено поткупува гласачи, т.е. купува гласови. Неодамна избувна скандалот со фиктивното „преселување“ на гласачите од Мала Крсна, па на човек му беше тешко да одлучи што е поскандалозно – дали тоа е фактот за недоволно плаќање на гласачите или за тоа што службата на „ клиент“ чинеше само 2.000 динари. Болно е да се живее во земја во која гласовите се купуваат за неколку илјади динари.
Посебен коментар заслужува организирањето на разни масовни манифестации како очигледен и реален доказ за популарноста и изборната привлечност на владејачката партија. Информациите за тоа колку чинат овие саеми и особено од кои извори се платени, не стигнаа до јавноста и не беа соодветно обелоденети. Претседателот на Републиката (ПР) нема доволно пари сам да ги финансира тие панаџури, особено што си создава слика во јавноста на финансиски незаинтересиран, крајно скромен човек. Тешко е да се поверува дека СНС може да ги финансира тие саеми на Сороцин, а можните спонзорства би се сведени на придонеси од бизнисмени принудени со политичка сила за „потребите“ на партијата. На ум ми доаѓа идејата дека сето тоа во голема мера се финансира од буџетот, особено што буџетските резерви се планирани во неразбирливи големи суми. Има ли нешто понеморално од нелегитимно акумулирање на изборна моќ од средства кои, меѓу другото, преку даноци и други бенефиции, ги пополнуваат активисти и гласачи на опозициските партии?
Тешко е да се одолее и сето тоа да не се зачини со една посебна опсервација. До неодамна, покрај претседателската функција, ПР беше и претседател на владејачката партија, најбројната и најмоќна политичка организација во државата. Во текот на немал број години, тој отворено ги дуплираше тие функции, прекршувајќи го членот 115 од Уставот на Србија, кој изречно забранува такво дуплирање на функциите. Сето тоа беше направено со громогласно удирање во гради при повикување на Уставот и законите и бучно обраќање до urbi et orbi со пораки за тоа колку се важни законите и како власта фанатично се придржува до нив. А потоа се заколна на истиот упорно прекршен Устав на Република Хрватска на последната церемонија на инаугурација со која повторно беше воведен во претседателската функција. Нема зборови во пристојниот граѓански речник што би можел да опише таков гест.
ВАЖНОСТ НА МОРАЛНОТО И МЕХАНИЗМИ НА НЕГОВО ДЕЈСТВО
Големата општествена вредност и важност на моралот, како и неговото посебно место во разбирањето на цивилизацијата, се несомнени. Моралот е она што го дефинира човекот како сосема одвоена, исклучителна форма на живот. Моралот настанува како резултат на долгите еволутивни процеси кои опфаќаат векови, па дури и милениуми. Во сите големи религии, моралните наредби се дел од најтесното доктринарно јадро преку кое му се обраќаат на човекот во обид да го издигнат на повисоки и повисоки нивоа на хуманост и креативна активност.
Покрај очигледната вродена вредност, моралот има и инструментална вредност која ретко се истакнува. Содржи вредни и пред се ефективни механизми за координација на одлуки на сите нивоа на човековата организација. Во секое општество, а особено во децентрализирано и пазарно ориентирано општество, механизмите за управување со работните процеси се бескрајно сложени и испреплетени на многу начини. Секоја одлука зависи од бесконечен број други одлуки кои се носат во даден систем. Не постојат такви алгоритамски и пресметковни способности кои би им овозможиле на субјектите кои одлучуваат да ги земат предвид и пресметаат сите ефекти во секторот во кој работи дадениот процес, како и во сите други сегменти на системот. Токму во овој сплет на меѓузависност доаѓаат до израз огромните придобивки што ги генерираат законот и моралот во организираното општество. И двете од овие цивилизациски достигнувања му обезбедуваат на секој субјект што одлучува со вредни информации за одлуките донесени од други субјекти.
Тие информации не содржат детален опис на тие други одлуки, но даваат информации за нивната општа ориентација и нивната локација во соодветните подмножества на достапните решенија на тие „други“. Овие наоди во голема мера ја зголемуваат рационалноста на одлуките на секој субјект, а со тоа и рационалноста на целото раководство во системот како целина. Законот и моралот овозможуваат левата рака приближно да знае што прави десната рака во сложените системи за управување. Сепак, иако тие придонесуваат за координација на одлуките на сличен начин, меѓу нив постои голема разлика на функционално ниво: правото се потпира на државниот апарат и неговата сила и принуда, додека моралните правила спонтано се прифаќаат и доброволно се применуваат.
Природата на некои аспекти на процесот на одлучување е таква што, како што покажуваат моделите на дилема на крадец и затвореник, субјектите имаат силен интерес да отстапат од општествено посакуваните модели на одлучување ако можат да претпостават дека тие модели строго ќе се придржуваат од другите субјекти. За да се обезбеди ефикасност на ниво на системот како целина, на општеството му е потребна машинерија која, со поддршка на сила и принуда, ќе обезбеди сите субјекти да ги следат пропишаните модели на однесување, кои за секој субјект, покрај сигурноста да се верува дека „другите“ ќе ги следат дадените упатства за донесување одлуки, создава вредна мотивација доволно верно да се држиме до тие официјални аспекти на одлучување. Исто така, моралот ја има гореспоменатата огромна предност со тоа што го обезбедува тој придонес без да наметнува трошоци, т.е. генерира координативни импулси за општеството потполно бесплатно. На пример, секој даночен обврзник ќе го даде очекуваниот бенефит на заедницата затоа што знае дека и таа ќе го стори истото, т.е. плаќаат даноци, го прават сите други членови на дадената заедница.
Оваа сигурност заснована на легитимирана принуда ја обезбедува државата, но тоа го прави на сметка на озлогласено разработен и секако скап апарат на принуда: во обезбедувањето фискална дисциплина. Во тој гломазен систем, полицијата, обвинителствата, судовите, јавните обвинителства, затворите, џелатите и други ги извршуваат своите специјализирани функции. Моралот го извршува својот дел од координативните активности врз основа на доброволно почитување на моралните норми, без обвиненија, затвори и се друго наведено и ненаведено. Исто така, треба да се додаде дека моралот – во овој случај првенствено деловниот морал – е исклучително важен фактор во довербата, што пак е моќен фактор за генерирање на нови трансакции и, особено, нивно точно и ефективно остварување. Безброј пати е цитиран американски бизнисмен, а тој вели – не влегува во никаков бизнис со оние со кои треба да склучи договор, а не му треба никаков договор со оние со кои редовно работи. Деловниот морал во голема мера го намалува т.н трансакциски трошоци, кои се трошоци за изнаоѓање нови деловни можности, склучување договори, формално дизајнирање на склучените зделки, контрола на извршувањето на договорите и многу други поврзани трошоци.
Можеби е соодветно да се додаде дека во теоријата на економската политика, трошоците за стабилизирање на економијата контаминирана со инфлација силно зависат од довербата на јавноста во државата, која зависи од моралот на државниот апарат и, особено, од институциите кои изврши стабилизација; со сигурност, цели блокови на трошоци за стабилизација се сведени на нула во тие модели.
ДРЖАВНАТА ПОЛИТИКА КАКО ФАКТОР НА КОЛАПИРАЊЕТО НА МОРАЛОТ Пред се, треба да се нагласи дека државата може да стане позабележителна како агент на поткопување на моралот само ако е недемократска, т.е. авторитарен. Демократските политички структури содржат инструменти и механизми кои доколку не ги спречат, но во голема мера ги ограничуваат, можностите за злоупотреба на власта, што го загрозува интегритетот на државата и го нагризува моралот. Во Србија, демократскиот механизам, начелно инаугуриран на почетокот на последната деценија на минатиот век со голема промена во општествено-економскиот систем, со текот на времето се дегенерира во еднопартиска креација која и претходеше на демократската експлозија во 1990 година. Накратко, суштинските услови за автентичен демократски систем не беа обезбедени во поширокиот социо-економски систем од кој политичкиот систем е само еден потсистем. Тие услови се 1. поделба на власта, т.е. 2. строго ограничена контрола на државната власт врз економските ресурси на општеството.
Ниту еден од тие (математички) неопходни услови не беше исполнет во Србија. Кога партијата или коалицијата ќе ја добие власта на некои избори, на тој начин значително се зајакнува бидејќи добива овластување да управува со широк јавен сектор со многу голем број работни места, а исто така добива неограничена контрола врз огромен број различни институции и агенции. , како и преку широко разгранет информациски и пропаганден систем. Сето тоа овозможува забрзано и неограничено акумулирање на политичката моќ. Кога ќе добие контрола над инструментите на моќ што штотуку наведени, владејачката организација станува неизмерно моќна во однос на сите нејзини политички конкуренти, кои може – и успева – да ги маргинализира и десеткува.
Тоа всушност се случи во Србија и за неколку децении владата стана еднопартиска. Бројни „конкурентни“ партии продолжија да постојат, но главно само во формална смисла, слично како во Кина, по комунистичката победа во 1949 година, околу три вампирски квази-партии останаа „функционерски“ без никакво политичко значење и влијание. Друга компонента што недостасуваше за конституирање и опстанок на одржлив демократски систем беше поделбата на власта. Целата власт е концентрирана во рацете на владејачката коалиција, која и покрај се, има тотална(итар) мајсторија над сите институции и државниот апарат. Отсуствуваше и потребната оперативна автономија на јавната администрација, која е и бариера за наметнување апсолутна власт. Совладувајќи ги институциите и преместувајќи ги на далечните маргини на општествената реалност, власта во државата стана неограничена и дојде во ситуација буквално да прави што сака. Демократската фасада беше задржана, но власта воспостави целосна контрола врз изборите и стана буквално непроменлива во догледна иднина. Доказ: на неколку (неоправдани) повторени претседателски, па и парламентарни избори, резултатот беше совршено предвидлив.
Бидејќи, како што би рекол Лорд Актон, апсолутната власт апсолутно корумпира, токму тоа се случи во Србија. Изборите станаа предмет на елабориран инженеринг. Инструментите и процедурите на политичкиот инженеринг се многубројни и нашироко разбрани, а за таа цел доволно е да се наведат само некои познати и впечатливи. Јавниот сектор вработува речиси една третина од вработените кои не се во земјоделството кои станаа гласачка армија на актуелната влада. Ерозијата на моралот се случува затоа што многу од нив имаат статус на привремен работен однос, и се подразбира дека можат за кратко да ги загубат своите работни места доколку не ги почитуваат политичките диктати и не гласаат како што им е кажано. Овие вработени се оптоварени со голем морален товар: нивното право на глас е узурпирано, а гласањето според совест е навистина невозможно.
Слична е ситуацијата и со масовните собири на митинзи организирани за поддршка на владата; повеќе пати беше објавено во медиумите дека некој останал без работа затоа што одбил да оди на таков присилен состанок. Дури и користењето на градинката им беше забрането на оние кои не го послушаа овој начин. Онаму каде што нема можност за ваков тип на гласање, моделот од Мала Кришна останува достапен: гласовите на финансиски ранливите гласачи се обезбедени за по неколку илјади динари. Не треба да се нагласува дека моралот овде е скратен на двата краја. Купувачот на гласови ги узурпира изборите и ги поништува основните демократски процедури и правата наметнати во нив. Оној што го продава својот глас е и морален прекршител бидејќи морално неисправното дејство останува така дури и кога прекршувањето на етичкиот постулат е принудено од сиромаштија и егзистенцијална закана. Целосно е да се потсети дека секое свесно прекршување на законот е исто така морален прекршок бидејќи почитувањето на законот не е само формална обврска, туку и морален императив.
Сè што е кажано може да биде крунисано, а во голема мера и сумирано, со една голема поента што може да се формулира во економски жаргон. Постојниот режим и актуелната власт во него предизвикаа ерозија на моралот на многу широк фронт и на многу различни начини. Тие силно го демотивираа совесното однесување, коректните реакции и природната човечка склоност да биде „на вистинската страна на животните текови“ и во многу моменти го оневозможија тоа што го направија однесувањето во согласност со етичките наредби неодржливо скапо. Кога голем дел од вработените во јавниот сектор е в.д статус, а со тоа и изложени на отказ во едноставна и кратка постапка, кога многумина кои се стекнале со шанса да се вработат можат да ја изгубат за миг поради „непослушност“ кон властите и кога многу профитабилен деловен потфат зависи од некои политички моќен, тогаш изборот е помеѓу однесувањето во согласност со моралните наредби и она што ги одредува егзистенцијалните услови на животот или пристојниот приход – многу едноставно, но и крајно деликатно.
Бидејќи, како што би рекол Лорд Актон, апсолутната власт апсолутно корумпира, токму тоа се случи во Србија. Изборите станаа предмет на елабориран инженеринг. Инструментите и процедурите на политичкиот инженеринг се многубројни и нашироко разбрани, а за таа цел доволно е да се наведат само некои познати и впечатливи. Јавниот сектор вработува речиси една третина од вработените кои не се во земјоделството кои станаа гласачка армија на актуелната влада. Ерозијата на моралот се случува затоа што многу од нив имаат статус на привремен работен однос, и се подразбира дека можат за кратко да ги загубат своите работни места доколку не ги почитуваат политичките диктати и не гласаат како што им е кажано. Овие вработени се оптоварени со голем морален товар: нивното право на глас е узурпирано, а гласањето според совест е навистина невозможно.
Слична е ситуацијата и со масовните собири на митинзи организирани за поддршка на владата; повеќе пати беше објавено во медиумите дека некој останал без работа затоа што одбил да оди на таков присилен состанок. Дури и користењето на градинката им беше забрането на оние кои не го послушаа овој начин. Онаму каде што нема можност за ваков тип на гласање, моделот од Мала Кришна останува достапен: гласовите на финансиски ранливите гласачи се обезбедени за по неколку илјади динари. Не треба да се нагласува дека моралот овде е скратен на двата краја. Купувачот на гласови ги узурпира изборите и ги поништува основните демократски процедури и правата наметнати во нив. Оној што го продава својот глас е и морален прекршител бидејќи морално неисправното дејство останува така дури и кога прекршувањето на етичкиот постулат е принудено од сиромаштија и егзистенцијална закана. Целосно е да се потсети дека секое свесно прекршување на законот е исто така морален прекршок бидејќи почитувањето на законот не е само формална обврска, туку и морален императив.
Сè што е кажано може да биде крунисано, а во голема мера и сумирано, со една голема поента што може да се формулира во економски жаргон. Постојниот режим и актуелната власт во него предизвикаа ерозија на моралот на многу широк фронт и на многу различни начини. Тие силно го демотивираа совесното однесување, коректните реакции и природната човечка склоност да биде „на вистинската страна на животните текови“ и во многу моменти го оневозможија тоа што го направија однесувањето во согласност со етичките наредби неодржливо скапо. Кога голем дел од вработените во јавниот сектор е в.д статус, а со тоа и изложени на отказ во едноставна и кратка постапка, кога многумина кои се стекнале со шанса да се вработат можат да ја изгубат за миг поради „непослушност“ кон властите и кога многу профитабилен деловен потфат зависи од некои политички моќен, тогаш изборот е помеѓу однесувањето во согласност со моралните наредби и она што ги одредува егзистенцијалните услови на животот или пристојниот приход – многу едноставно, но и крајно деликатно.
(авторот е професор во пензија)
