Една од особеностите на групата на словенски јазици е дека нема случај два народа да зборуваат на ист јазик, а тоа да е официјално признато. Пријателството ја вклучува и оваа основна демократска норма: почитување на правото на самоопределување! Затоа избирам да се сообразувам со реалноста и да не им кажувам на другите што се и на кој јазик зборуваат. Реалноста е двосмислена, носи ризици, но нуди и голем број на можности кои ветуваат подобра иднина за целиот Балкан. Иднина за која вреди да се бориме
АЛЕК ПОПОВ
За мене, како писател кој го помина целиот свој живот работејќи на ниво на јазик, за кого јазикот е и основна алатка и суровина за работа, никогаш не сум се сомневал дека постои огромна разлика помеѓу науката за јазикот и животната практика. Науката за јазикот, всушност, го следи јазикот, исто како што историјата и археологијата одат по стапките на настаните, а не пред нив. И не би можело да биде поинаку!
Настаните ги прават политичари оформени во власт, а не од историчари. Јазиците ги создаваат луѓето што ги зборуваат, вклучително и писатели и новинари, но и од политичари за кои јазикот е алатка за постигнување на одредени цели. Дури и кога лингвистите имаат задача да кодифицираат јазик, тие ја играат повеќе улогата на техничари на изразена политичка волја.
Со други зборови, како што научникот собира, запишува, споредува и анализира „артефакти на јазикот“, пребарува врски меѓу нив, ги испитува процесите што доведоа до нивно појавување, јазиците продолжуваат да се развиваат: тие мутираат, еволуираат и се разминуваат во зависност од историската судбина на народите. Од индоевропската пракса доаѓа цела група јазици, вклучително и прословенскиот јазик, од кој се појави друга група јазици позната како словенски. Една од особеностите на групата на словенски јазик е дека, според мое знаење, нема два народи да зборуваат на ист јазик, или барем е официјално тоа да е призната, без разлика колку се мали разликите меѓу овие јазици. Чешки и словачки, српски и хрватски, руски, белоруски и
украински итн.
Овие разлики честопати се полн со значење што не секогаш ги сфаќа минувачот, но обично се почитува. За народите на нашето лингвистичко семејство, политичката автономија во 19 и 20 век, автоматски доведе до јазична изолација. Има земја, има јазик. Ова е историски случај, и зошто ова е засебно прашање. Може ли тоа да се должи на некоја специфична особина во карактерот на ова бучно и бројно семејство, некоја посебна љубомора, вродена потреба од расправија или вродени комплекси? Вреди да се испита дали веќе не е готово.
Причината за овие размислувања, како што може да претпоставите, е периодично разгорувачки спор околу македонскиот јазик – токсичен, бескорисен спор што дури и БАН падна во стапицата од неодамна. Во жештината на страста, БТВ комедија каналот започна со емитување на најпопуларните епизоди од комичната серија што доаѓа од Северна Македонија, „Преспав“. Се чини дека е спротивно на сувта академска сколастика која со години ги труе односите меѓу нашите толку блиски народи. Да не грешам: со почит кон нив се однесувам кон другите колегијални јазици. Јас сам имам диплома за бугарска филологија и знам дека на академско ниво, овој разговор би можел да се надогради со многу посложени аргументи. Сепак, тоа во суштина е засновано на реалноста во која избираме да престојуваме. Имам директни, лични набудувања од областа на говорот во живо, за што можеби вреди да се споделат, иако се изложени на ризик да извлечам многу негативни коментари.
Еден од првите преводи на мојата книга во земјата беше само озборувања, што некои го нарекуваат „пишување-регионална норма“. Зошто некој би сакал да преведе кога станува збор за постоење на истоветен јазик? Многу едноставно: затоа што со неколку исклучоци никој Македонец нема да разбере книга напишана на бугарски јазик! Т.е. тој разбира нешто, но не доволно за да може целосно да ја разбере и да ужива во тоа. Приказната важи и за редовните бугарски читатели. Исто така, ако сретне текст напишан на македонски јазик нема да посегне кон него, затоа што ќе разбере премногу малку, без оглед на квалитетите на текстот.
Се разбира, во говорниот јазик, на пазарот, во кафето и кај продавачите, оваа јазична бариера е многу ослабена, но нивото на комуникација е комплицирано, бидејќи повеќе бариери и дупки стануваат неразбрани. На едноставен јазик, ова се преведува. И овој превод, колку, е апсурден како што звучи, понекогаш сте поминале преку англиски јазик – лингва франка на современиот свет. Патем, со текот на долго време, јас и тиомит веќе неколку сезони ја создава серијата „Преспав“.
Покрај тоа што е многу забавен, тоа е возбудлив интеркултурен експеримент. Покрај главниот тим, составен од македонски продуценти, автори и актери, во него учествуваат и двајца Бугари: саканата актерка Јана Маринова и сценариската Делјана Манева (Мисија Лондон), како и многу Албанци и Роми. Нашиот културен и јазичен афинитет игра клучна улога во успехот на нашата соработка. Во процесот на комуникација, сепак, јасно се истакнуваат разликите – не само јазични, туку и во различни аспекти на културата, на светогледот, можеби суптилни разлики, но значајни. Само оној кој ги прифаќа и ги реализира овие разлики може да тврди дека го разбрал другиот. Ако се откажеме од тоа, ниту една „соработка“ не би била можна и нема разбирање, колку и да сме блиски!
Полна со свеж, непопустлив хумор и многу авто-иронија, серијата ги исмева стереотипите и културните предрасуди кои се вечен придружник на секоја балканска земја на нејзиниот пат кон членство во ЕУ, клубот на богатите. Ова можеби е најдобриот подарок што нашите пријатели го прават за нас за Нова година! Серијата се емитува природно со бугарски преводи, без што ќе биде тешко да се разбере од широка публика. Но, имаме и можност да го почувствуваме живиот македонски говор што резонира во нас со широк спектар на здруженија и нијанси што ги создаваат блиските зборови. Зборови кои припаѓаат на целото наше словенско семејство, но, исто така, зборови специфични, чудни, необични само за нејзината балканска гранка. Зборови заборавени и пронајдени повторно. Сленг, архаичен … Зборови кои зазедоа поинакво значење и звук во лингвистичката практика на одделните нации, но се однесуваат на нашите вообичаени корени. Не смееме да дозволиме да се одземе ова богатство!
Како било пред 100 или 1000 години, не се осмелувам да кажам, но денес граѓаните на Северна Македонија зборуваат на својот јазик, кој го нарекуваат македонски. Љубезно се обидуваме да ги убедиме дека ова е дијалектна форма на бугарски јазик. Тие учтиво одбиваат да се согласат. (Вие не мора да сте завршиле психологија за да предвидите дека тие ќе реагираат на тој начин!) Ние продолжуваме да ги убедуваме, не толку љубезно, понекогаш дури и тропаме по масата. Тие се држат до своето. Колку ќе трае ова? Уште 100 години? Уште 1000?
За мене, барем денес, тој јазик е факт. За тоа се погрижи и државата, но најмногу од сите македонски автори кои пишуваа и пишуваа повеќе од 70 години. Тие создадоа голем број на талентирани дела од сите жанрови што се преведени низ целиот свет, вклучително и во нашата земја. Едвај има бугарски издавач што може да си дозволи да го стави на насловната страница: превод од пишан-регионален стандард на Северна Македонија. И ако некој излезе со уредба што го обврзува да го стори тоа, тој едноставно нема да објавува книги од македонски автори.
Од своја страна, македонските издавачи ќе престанат да ги објавуваат бугарските автори. Ако е тоа „ист јазик“ нека си го читаат читателите на бугарски јазик! Па, голема работа, некој ќе рече, важно е да се поддржи националниот интерес. Меѓутоа, откако ќе се расипат односите (и ова може да биде најбрзиот и најефикасниот начин!), различните заеднички проекти започнуваат да пропаѓаат едни по други, немајќи никаква врска со јазикот или литературата, вклучително и деловни прокти од поголем обем, но и економски и човечки контакти на дневна основа, што ја ткаат невидливата мрежа за интерконекција меѓу нашите поделени земји до неодамна – и тогаш ќе кажеме дека го заштитуваме националниот интерес? И кога оваа токсична материја конечно јаде во нашето општество, таа влече нови линии за раздвојување – како да сегашните не се доволни! – дали ќе ги разгори страстите до тој степен што ние самите не можеме да се разбереме, но да се мериме со извици и навреди, дали сè уште ќе биде во името на националниот интерес? Моето смирено мислење е дека таквото исклучување би служело за многу различни интереси. Голема работа, некој повторно ќе рече. Ебате Македонија, ќе одиме без неа понатаму.
И оп, еве сме во нулта точка, од каде започнавме! Не сакам тоа да се случи! Како прво, заради многуте пријателства што ме поврзуваат денес со луѓе од другата страна на Дева Баир, затоа што мислам дека заедно можеме да постигнеме многу повеќе од нас самите, затоа што само иднината може да ни го даде она што минатото непростливо го загуби. Пријателството ја вклучува и оваа основна демократска норма: почитување на правото на самоопределување! Затоа избирам да се сообразувам со реалноста и да не им кажувам на другите што се и на кој јазик зборуваат. Реалноста е двосмислена, носи ризици, но нуди и голем број на можности кои ветуваат подобра иднина за целиот Балкан. Иднина за која вреди да се бориме.
(Бугарскиот писател Алек Попов беше добитник на наградата за авторски придонес кон развојот на книжевноста на Балканот – „Прозарт“. Авторот на хит-романите „Мисија Лондон“, „Црната кутија“, „Сестри Палавееви“ беше гостин на 7. издание на Интернационалниот литературен фестивал „Про-За Балкан“, што се одржа во 2019 година во Даут-пашиниот амам во Скопје).
