Кога ќе се погледне сегашното време од далечина од неколку децении, верувам дека изминатите три години ќе се гледаат како невообичаено нестабилен период од модерната историја
ЏЕНЕТ ЈЕЛЕН
Економиите ширум светот се под оптоварување поради се што се случи во последните три години. Пандемијата „Ковид-19“ однесе милиони животи и ја доведе глобалната економија во застој. Руската брутална војна, која има катастрофален данок за Украина во изгубени животи и уништена инфраструктура, испрати сеизмички потреси низ пазарите на нафта и храна токму во моментот кога светската економија почнува повторно да заживува.
Над сите овие кризи е кризата предизвикана од климатските промени. Тешките суши и поплави ги уриваат земјоделските капацитети и го зголемуваат проблемот со недостигот во многу делови од светот. Овие нарушувања доведоа до сериозен недостиг на многу клучни производи – од граѓа до микропроцесори до храна и гориво – што пак го забави глобалниот раст и придонесе за висока инфлација во многу земји. Во земјите во развој, за прв пат по децении сме сведоци на раст на сиромаштијата.
Верувам дека во денешниот свет, секоја економска агенда мора да ги земе предвид потенцијалните регионални и глобални шокови кои би можеле да влијаат на нашите синџири на снабдување, вклучително и шокови предизвикани од политиките на одредени странски влади. Загрижени сме за ранливоста како резултат на прекумерна концентрација, геополитички и безбедносни ризици и кршење на човековите права. Одлучувајќи го пристапот за преместување на синџирите на снабдување во пријателски земји (eng. friend-shoring, ed.), администрацијата на Бајден има амбиција да обезбеди ефикасност на трговијата, истовремено зајакнување на економската отпорност на САД и нивните партнери.
Мораме одлучно да ја заштитиме глобалната економска интеграција. Потребна ни е безбедна трговија која ги жнее придобивките од економската интеграција и во исто време обезбедува поголема сигурност во снабдувањето со стоки од кои зависиме. Три клучни ризици се од особено значење во овој поглед.
Првиот ризик е прекумерната концентрација. Америка и нејзините партнери имаат силен интерес за создавање технолошки вишок во нашите синџири на снабдување. Мора да избегнеме преголема концентрација на производството на критичните добра на секој единствен пазар. Концентрирањето на изворите на клучните компоненти понекогаш помага да се намалат трошоците, но ги остава синџирите на снабдување ранливи на каскадни нарушувања што ги повредуваат и вработените и потрошувачите.
Да го земеме примерот на полупроводник. Микрочиповите се клучен градежен блок на модерната економија, но буквално целото светско производство на најбараните чипови се наоѓа во Источна Азија. Имавме можност да се увериме во последиците од недостигот на микрочипови, кој, според една проценка, зафатил најмалку 169 индустрии. Само во автомобилската индустрија, пандемскиот недостиг на чипови доведе до изгубени приходи од 210 милијарди долари во 2021 година, а производителите како Форд и Џенерал Моторс беа принудени привремено да затворат неколку од нивните фабрики.
Ризиците од концентрација обично најдраматично се манифестираат за време на кризна ситуација. Ваквите настани доведуваат до ненадејни шокови на страната на понудата или на страната на побарувачката и може да ги наведат земјите да му свртат грб на светот. Пред пандемијата, САД увезуваа речиси половина од својата лична заштитна опрема од Кина. Кога глобалната побарувачка за овие стоки експлодираше на почетокот на 2020 година, таквата концентрација придонесе за драстичен недостиг на оваа опрема, од суштинско значење за Американците на првите линии на борбата против Ковид-19. Никогаш повеќе не смееме да дозволиме нашите здравствени работници да посегнуваат по вреќи со ѓубре за да се заштитат себеси пред итна здравствена криза. А тоа бара преобликување на нашите синџири на снабдување.
Второ, треба да се заштитиме од геополитички и безбедносни ризици. Русија не само што води брутална војна против украинскиот народ, туку и го претвори извозот на храна во средство за борба против светот. Предолго, голем дел од светот беше премногу подготвен да верува во тврдењата на Русија дека е сигурен снабдувач на евтини и флексибилни извори на енергија. Последиците од таквиот став се очигледни. Во првите пет месеци од почетокот на руската инвазија на Украина, цените на природниот гас во Европа се зголемија за 170 отсто. Руските сили уништувајќи складишта за жито и блокирајќи ги украинските пристаништа, исто така го поттикнаа растот на цените на храната. Светската програма за храна проценува дека до 70 милиони луѓе се изложени на ризик од акутен недостиг на храна поради војната што ја започна Русија.
Трето, мора да се оддалечиме од синџирите на снабдување кои се потпираат на кршење на основните човекови права. САД со децении го забрануваат увозот на стоки произведени со принудна работа. Посебно загрижува увозот од кинеската провинција Ксинџијанг, каде што кинеската влада продолжува да ги крши човековите права на Ујгурите и другите етнички и верски малцински групи. Кинеските власти таму затвораат луѓе во кампови и ги користат како принудна работа користејќи закани за насилство, физичка и сексуална злоупотреба и тортура. Администрацијата на Бајден го ограничува увозот на стоки произведени со принудна работа во Ксинџијанг, вклучувајќи памук, домати и некои производи на база на силикон. САД засекогаш ќе се залагаат за човековите права. И ние мора да продолжиме да го правиме тоа, вклучувајќи ги и одлуките во врска со изборот на синџири на снабдување.
Иднината е преместување на производството во пријателски земји: ризиците поврзани со синџирите на снабдување се причина за загриженост. Во изминатите две години, овие ризици го попречија нашиот економски раст и ги зголемија трошоците за живот на нашите семејства. Време е за систематски пристап во отстранувањето на тие слабости.
Прво, треба да земеме предвид дека приватниот сектор сам не го интернализира вистинското ниво на економска отпорност. Некои фирми се многу фокусирани на намалување на трошоците на краток рок и можеби нема да гледаат долгорочни ризици како што е прекумерна концентрација во синџирите на снабдување. Дури и кога компаниите бараат приватно оптимално ниво на отпорност преку полиси за осигурување и превентивно складирање (за да не трпи производството во случај на прекин на синџирот на снабдување, на пр.), тие честопати не размислуваат како тоа изгледа од перспектива на националната безбедност, или како нарушувањето на нивното производство би можело да влијае на другите компании или потрошувачи. Владите имаат клучна улога во зајакнувањето на економската отпорност на национално ниво.
Преместувањето на производството во пријателски земји за кое се залага администрацијата на Бајден има за цел да ја продлабочи нашата економска интеграција со голем број сигурни трговски партнери на кои можеме да сметаме. Со таков пристап, сакаме да обезбедиме технолошки вишок во синџирите на снабдување со цел да ги намалиме ризиците за нашите економии. Сметаме дека е важно да се оддалечиме од трговијата фокусирана само на наоѓање на најевтиниот синџир на снабдување, без да се земат предвид други фактори како што се концентрацијата, геополитиката и безбедноста, како и ризиците за човековите права. На овој начин, ќе создадеме поголема сигурност и сигурност во снабдувањето со клучни стоки и критични аутпути за нашите потрошувачи и компании.
Префрлањето на производството во пријателски земји е исто така одговор на застапниците на ставот дека економската безбедност може да се постигне само преку протекционистички мерки. Friend-shoring има за цел истовремено да постигне економска отпорност и економска ефикасност на трговијата.
Не ни е намерата да произведуваме сè самите. Ниту, пак, се обидуваме да го ограничиме тргувањето на мала група земји. Тоа значително ќе ги намали придобивките од ефикасноста што ги носи трговијата и ќе и наштети на американската конкурентност и иновација. Нашата основна цел е да ја диверзифицираме трговијата со тоа што ќе се дистанцираме од ризичните земји и концентрираните синџири на снабдување.
Администрацијата на Бајден спроведува агенда за поддршка на пријатели преку широк опсег на билатерални и мултилатерални ангажмани. Во рамките на Трговскиот совет САД-ЕУ, работиме заедно на создавање безбедни синџири на снабдување во секторите за соларна енергија, полупроводници и ретки метали.
САД создаваат слични партнерства во Индо-пацифичкиот регион преку Индо-пацифичкото економско партнерство (ИПЕФ) и во Латинска Америка преку Американското партнерство за економски просперитет. Земјите-членки на ИПЕФ, кои сочинуваат 40 отсто од глобалниот БДП, се посветени на воспоставување системи за рано предупредување и координирање на активностите насочени кон диверзификација на синџирите на снабдување.
Се разбира, во секоја дискусија за преместување на производството во пријателски земји, природно е да се запрашаме кои се нашите пријатели. Пријателството не е нешто што подразбира затворена група земји. Освен за високо развиените земји, таа е отворена и инклузивна кога станува збор за нашите партнери во економиите во развој и земјите во развој. Всушност, клучен дел од нашата агенда е продлабочување на интеграцијата на САД и нашите партнери со земјите во развој.
Американската меѓународна финансиска корпорација за развој (DFC), на пример, инвестираше милијарди долари во земјите во развој, финансирајќи проекти како што се поврзување на индивидуални рибари од Индонезија со глобалниот пазар или основање регионални логистички центри во Грузија. Посеопфатните програми како што е новоформираниот Фонд за финансиско посредување (ФИФ) на Светска банка, кој треба да помогне во спречување на пандемии, ги зајакнуваат капацитетите на земјите во развој да одговорат навремено на заканите по јавното здравје и другите ризици. Ова, пак, придонесува за зајакнување на отпорноста на нашите синџири на снабдување.
Пријателството ќе се одвива постепено, но веќе сме сведоци на воспоставување нови синџири на снабдување. ЕУ, на пример, соработува со Интел на инвестиција од близу 90 милијарди долари со цел да се воспостави регионален синџир на снабдување во производството на полупроводници во следните десет години.
И САД го даваат својот придонес. Работиме со доверливи партнери за да развиеме комплетен екосистем за производство на полупроводници на американско тло. Тие напори добија значителен поттик со стимулации за домашно производство на полупроводници одобрени од администрацијата на Бајден минатото лето.
Дополнително, со Австралија работиме и на изградба на капацитети за експлоатација на ретки метали и нивна обработка, кои ќе бидат лоцирани во двете земји. Кина традиционално има доминантен пазарен удел во глобалното производство на магнети и ретки метали, кои се клучни влезови за потрошувачка електроника, капацитет за чиста енергија и воени технологии.
Пошироко, многу фирми, реагирајќи на неодамнешните кризи, самите се префрлија на диверзификација на нивните синџири на снабдување. Според едно истражување, на глобално ниво 81 отсто од менаџерите на синџирот на снабдување велат дека сега набавуваат суровини од два добавувачи наместо од еден, во споредба со 55 отсто во 2020 година. Американските фирми покажуваат зголемен интерес за преместување на сегменти од нивните синџири на снабдување од Кина и нивно преместување до Југоисточна Азија или Мексико.
Кога ќе се погледне сегашното време од далечина од неколку децении, верувам дека изминатите три години ќе се гледаат како невообичаено нестабилен период од модерната историја.
(Авторкаа е министер за финансии на САД)
