Во истражувањето на Белград за расположението на српските граѓани, 55,4 отсто ја поддржале идејата за Отворен Балкан, 21,6 отсто не ја поддржале, а 23 отсто немале мислење. Истражувачот Вукадиновиќ вели дека тоа значи дека идејата поминала, но не со плебисцит и објаснува дека делумно ја поддржале гласачите на Српската напредна странка заедно со проевропските граѓани и таканаречените југоносталгичари
ДРАГАНА ПЕЈОВИЌ
Веднаш од самитот на Отворен Балкан, претставничката за состав на новата влада отпатува во посета на српските заедници на северот на Косово и Метохија, од каде ги покани привремените институции во Приштина да се приклучат на оваа иницијатива. Посетата на Ана Брнабиќ беше одобрена со толкувањето на тамошниот премиер Аљбин Курти дека е добредојдена да види како функционира демократијата во пракса. Претходно „Отворен Балкан“, иницијатива која официјално ги спои Албанија, Северна Македонија и Србија во 2021 година, а на последната средба во Белград, на крајот на минатата недела, официјална Приштина го означи како големосрпски проект, план со кој во најмала рака, треба да ги стави под влијание на Белград сите земји од регионот и да го запре процесот на постигнување независност на Косово.
„Мислам дека (влегувањето на Косово на Отворениот Балкан) е најдобриот пат кон нормализација“, рече Брнабиќ, но на средбата претседателот на Србија не ја криеше желбата тоа да се случи. Коосновачите на иницијативата и гостите на Белград во тие денови, од друга страна, претставниците на земјите што ја признаа независноста на Косово со ентузијазам зборуваа за оваа можност. Во регионалната иницијатива ЦЕФТА, Косово учествува со фуснота и УНМИК, но како може формално да стане дел од Отворениот Балкан? Како може да се постигне дури и договор за претставување во полза на Србија, ако „гласаат“ двете земји што ја признаа независноста – Албанија и Северна Македонија?
„Не знам како е можно ова да се случи“, одговара Душан Пророковиќ, професор на Факултетот за дипломатија и безбедност и експерт по геостратегија. „Отворен Балкан е продолжение на ЦЕФТА во која Косово веќе учествува под одредени околности. Приклучувањето зависи од тоа дали Аљбин Курти ќе води стратегија на реципроцитет, и сигурно ќе води, а за да се приклучи на оваа иницијатива ќе бара целосно рамноправна позиција и дека нема оградувања, фусноти или налепници. Курти во ова ќе ги поддржи и Скопје и Тирана. Извозот за Косово веќе постои, дури и се повеќе учам дека постари Албанци од Косово доаѓаат на работа во Србија… Но, ако Косово стане дел од иницијативата, на улиците на Белград ќе висат косовски знамиња. . Не гледам како е можно да се одговори на многу слични прашања. Сите зборуваат принципиелно, но за нас тоа е поголем проблем отколку за Приштина“.
Ѓорѓе Вукадиновиќ, главен уредник на Новата српска политичка мисла, која летово објави анкета за ставовите на граѓаните кон оваа иницијатива, вели дека Еди Рама секако ќе го толкува секој прием на Косово на Отворениот Балкан во Тирана како признавање од Србија. и дека ситуацијата во која Косово повикува на прием во таа иницијатива заедно со две земји кои ја признаваат независноста е нелогична. „Но, владата поради тоа нема проблем со јавноста, бидејќи, десет години развива механизам односите со САД, Германија и Турција да се одвиваат на тој начин што само таа ситнурија е запоставена“, вели Вукадиновиќ.
Во истражувањето за расположението на граѓаните, 55,4 отсто ја поддржале идејата за Отворен Балкан, 21,6 отсто не ја поддржале, а 23 отсто немале мислење. Вукадиновиќ вели дека тоа значи дека идејата поминала, но не со плебисцит и објаснува дека делумно ја поддржале гласачите на Српската напредна странка заедно со проевропските граѓани и таканаречените југоносталгичари.
„Теоретски, може да има придобивки од иницијативата, но таа се уште не е видлива. Прво, идејата е нејасна и во зборови и во реализација и со право може да се гледа повеќе како повод за сликање, отколку како настан со опипливи резултати. Тоа не доведе до големи промени, но хипотетички очекуваме бенефит иако се занимаваме само со претпоставки. Постои инстинктивно и спонтано сомневање на граѓаните кон соработката со Албанците. Делумно се верува на мантрата на владата, но и кај граѓаните постои чувство дека економската соработка е добра. Од гледна точка на српската јавност дополнителен сомнеж фрла и тоа што иницијатор на идејата е фондацијата Сорос, а главен спонзор се САД. „Затоа има воздржаност кон идејата“, објаснува Вукадиновиќ.
На средбата, освен албанскиот премиер Еди Рама, македонскиот Димитар Ковачевски и српскиот претседател Александар Вучиќ, присуствуваа и претставници на Босна и Херцеговина и Црна Гора, бројни амбасадори и министри за надворешни работи на Турција и Унгарија, Мелвет Чавушоглу и Петер Сијарто. Беа потпишани билатерални и трилатерални договори во областа на земјоделството, енергетиката, културата и цивилната заштита, а договорена е и своевидна солидарност во храната и енергијата во претстојната зима. Регионалните лидери апелираа до Европската унија, кон која сите земји се формално ориентирани и повеќе или помалку напреднати на патот на интеграцијата, да им помогне во купувањето на изворите на енергија и да не се однесуваат како за време на пандемијата кога „само се гледаа секој себе си“ (Рама).
Претежно нејасни коментари доаѓаа од Европската унија, воздржани и ретки. Честитките за соработката ги прекина одобрувањето од Москва, преку рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров, кој исто така стави шепа на настанот. Само по долга пауза, Олаф Шолц планира нов собир на регионални лидери во рамките на зајакнатиот берлински процес, чиј ОБ за некои е противтежа, а за други продолжение, во октомври.
Притоа, а и пред заминувањето на Брнабиќ на Косово, Шолц заедно со Емануел Макрон испратиле идентично писмо до Вучиќ и Курти во кое барале да покажат „максимална решителност и подготвеност да донесат тешки одлуки“ и да постигнат „целосна нормализација на односите“. Францускиот претседател и германската канцеларка ја користат истата прилика да ги информираат двајцата преговарачи дека овластиле нови посредници, секој нивни советник за безбедност и надворешна политика, Јенс Плетнер и Емануел Бон, да „го поддржат Мирослав Лајчак во неговите напори“ и да го посетат Косово со него со цел побрзо да се најде решение.
Сорос Јуниор, Александар, кој е редовен гостин на Отворените балкански состаноци од кога го нарекуваат „мини шенген“, не се грижи за акумулацијата на специјалци кои „упаѓаат“ во бриселскиот дијалог за Косово и Косово. Но, сега во улога на критичари се појавуваат други влијателни фондации. Така, Еуроактив објавува студија на Фондот на браќата Рокфелер, според која протокот на стоки, капитал, луѓе, услуги и признавањето на квалификациите не може да се критикуваат, туку додека не се одвива паралелно со берлинскиот процес кој (повторно) ќе ги собере сите земји од регионот, „а не само три“ како Отворениот Балкан. На иницијативата и се спротивставуваат политички претензии иако таа е создадена како економски сојуз.
„Нема економски сојуз без политичко зближување“, вели Пророковиќ. „Има бројни примери за тоа, од кои еден е соработката, технолошката и друга размена што се случи во односите меѓу Кина и САД за заедничка корист на различни полиња. Кога и двајцата почнаа да ја проектираат својата моќ низ светот, соработката исчезна. На ова ниво, Отворен Балкан е економска иницијатива, а политичката иницијатива е за внатрешна употреба и не е независна, туку потекнува од Џорџ Сорос и со текот на времето беше прифатена од американската администрација, така што има надзор“.
Ако земјите од регионот чекаа да се развие берлинскиот процес, смета Пророковиќ, тоа немаше да се случи уште 10 години, бидејќи ЕУ е бавна и заглавена. „Работевме со кого можевме да работиме, со тенденција да се шири и засега не гледам никаква штета. А дали ќе има некаков бенефит ќе зависи од волјата за спроведување на потпишаните договори и одговорот на прашањето каква е содржината на Отворениот Балкан – ако се четири слободи, тоа е недоволно. Станува збор за мали, зависни и увозно ориентирани економии, без можност за самостојно инвестирање… Ако суштината на планот е изградба на големи инфраструктурни проекти или заедничка енергетска безбедност, тие теми се прашање на политика, а не на економија. ”
Критики за големосрпската и големоалбанската намера доаѓаат од регионот, пред се од претставниците на оние земји кои не се приклучија на иницијативата. Гостинот на средбата, претседавачот на Советот на министри на Босна и Херцеговина, Зоран Тегелтија, рече дека е тажен што е гостин по втор пат, а дека „технички“ црногорскиот премиер Дритан Абазовиќ рекол дека неговата земја исто така треба да станат дел од иницијативата. Иако најостра критика за идејата доаѓа од таа земја.
Ваквите критики немаат основа, вели Вукадиновиќ, но властите во Белград реагираат, бидејќи таа го претставува Вучиќ во некаква улога на Тито и воедно патриот. „Ваквото противење му одговара на Вучиќ од сите аспекти, па дури и во домашната јавност проектот е претставен како патриотски, ако не и големосрпски. На ист начин тој кокетира со идејата Балканот за Балканот, што ги прави граѓаните горди. Германската верзија на берлинскиот процес не тргна, а кога ќе погледнеме од наша перспектива, јасно е дека Отворениот Балкан е идеја која произлегува во контекст на конфликтот меѓу САД и Кина, како обид на САД. да се создаде противтежа на иницијативата „Појас и пат“ во овој дел од светот, која имаше сериозно влијание врз економијата и политиката на Балканот и ја реализира во насока на Централна Европа. Затоа проамериканскиот кадар Дритан Абазовиќ го фали, за него е корисно да ги привлече српските гласачи, додека различно ориентирани лидери од локален карактер во Црна Гора и Федерацијата Босна и Херцеговина го критикуваат како голем националистички проект“.
Теориите за намерите на Голема Србија извлекуваат детали од минатото и тежнеат за злосторства, но на Вучиќ и Рама најпрво може да им се допадне тоа што некои граѓани на нивните земји веруваат дека поделбата на Косово и Косово, која наводно се оживува како идеја преку Отворен Балкан и промена на границите, навистина би можеле тие двајца да се договорат и да одлучат.
Пророковиќ смета дека Отворен Балкан премногу се користи за внатрешна употреба, иако самиот проект може да покаже други димензии на балканската политика. „Не е мала работа што се покажа дека има односи и покрај конфликтот, но се уште не сум сигурен дека фудбалскиот натпревар меѓу Албанија и Србија би можел да помине без инциденти. На еден настан Вучиќ и Рама тоа го претставија како приоритет на нивната надворешна политика. Кога се користи така, тогаш логично доаѓа и одговорот на опозицијата. Ако помалку се користеше за кампањи, ефектите ќе беа поголеми. Ова делумно е проблем со Мило Ѓукановиќ, кој го критикува овој проект со приказната дека Србија го проширува своето влијание, се интегрира, бидејќи српските медиуми се гледаат во Црна Гора. Исто така, точно е дека Црна Гора се плаши дека може да стане премногу зависна од српската економија, бидејќи веќе извезуваме големи количества стоки за црногорски услови, а нивниот надворешно трговски дефицит е превисок. Ова е геополитичка опасност за Црна Гора“.
Опасноста за целиот регион беше избегната, тие беа зачувани, а најважно – мир и стабилност – беше клучната порака на Брнабиќ до Србите на Косово и Метохија. Доколку не се повтори пред претстојниот договор за регистарски таблички, истата опасност и борбена готовност што, во август, им се закануваше нов погром на Србите. Тие денови Отворениот Балкан беше заборавен, а по смирувањето на тензиите, од Скопје и од Тирана пристигнаа пораки за поддршка на борбата за независност на Приштина.
(Авторкаа е новинар на НИН)
