За време на словенечкото претседавање со ЕУ на почетокот на октомври 2021 година, на Брдо кај Крањ се одржа неуспешниот Самит ЕУ-Западен Балкан. Самитот ги потврди зборовите на српскиот претседател Вучиќ, кои тој ги изговори на почетокот на пандемијата Ковид-19 кога рече дека ЕУ е „бајка на хартија“ и дека „не постои голема европска солидарност“.
Незаинтересираноста на ЕУ за проширување ги поттикна лидерите од Западен Балкан да размислуваат за иднината и да бараат оптимални решенија за сложената ситуација. Согледувајќи ја ситуацијата во која се наоѓаат нивните земји во однос на проширувањето на ЕУ кон Западен Балкан, тројцата лидери, српскиот претседател Александар Вучиќ, северномакедонскиот премиер Зоран Заев (СДСМ) и албанскиот премиер Еди Рама (ПС) одлучија во октомври 2019 г. „да ја земат својата судбина во свои раце“ и ја започнаа оригиналната визионерска идеја за воспоставување „мини Шенген“, која кон крајот на јули 2021 година прерасна во регионална иницијатива „Отворен Балкан“ и која не е замена за членството во ЕУ, туку пат кон забрзано членство и искористување на постоечкиот недоволен неискористен потенцијал, што ќе овозможи економски просперитет.
Водачите на Иницијативата за регионална соработка Отворен Балкан се состанаа на 21 декември 2021 година во Тирана/Елбасан, каде потпишаа неколку договори кои ќе ја олеснат трговијата со луѓе, стоки, капитал и услуги меѓу трите земји и ќе го олеснат бизнисот за бизнисите. Тие потпишаа договор за работни дозволи, кој им овозможува на работниците од Албанија, Северна Македонија и Србија полесно да ги добијат потребните работни документи. Договорот за системи за интегрирани електронски услуги треба да им овозможи на граѓаните од трите земји да аплицираат во други земји каде било. Потпишани се четири договори од областа на ветеринарната медицина и фитосанитарната инспекција со кои ќе се олесни трговијата со живи животни и производи од растително и животинско потекло.
Економскиот просперитет е незамислив без добрососедски односи и регионална соработка. Најголем дел од трговијата се одвива во регионот, што е силен поттик за подобрување на билатералните и регионалните односи.
Во несигурно и недоверливо соседство нема лидерство и просперитет. Имајќи предвид дека регионот се соочи со трагични вооружени конфликти во блиското минато, важно е државите да обезбедат соодветна конфронтација со минатото и да ја елиминираат реториката на омраза која создава тензии и ја обесхрабрува регионалната соработка. Затоа е важно да се запре злоупотребата на универзалната јурисдикција за гонење на воените злосторници и да се осигура дека гонењето се спроведува како прашање на приоритет во државите каде што е извршено злосторството и/или со договор на државите, без тајна или еднострана потерници и апсења. Едностраното пренесување на случаите на воени злосторства од страна на Србија до судството на Босна и Херцеговина е нова практика и позитивно придонесува за соочување со вистината и градење меѓусебна доверба.
Аналитичарите сметаат дека „Отворен Балкан“ е балканска регионална иницијатива за 21 век, бидејќи, ќе ги елиминира граничните контроли и другите бариери за полесно движење (луѓе, стоки, капитал и услуги) во регионот, ќе им овозможи на граѓаните да патуваат само со лична карта, како и да се вработат било каде доколку имаат потврда за квалификации, признавање на дипломи, како и подобра соработка во борбата против организираниот криминал и помош во случај на елементарни непогоди. Конфронтацијата со пандемијата Ковид-19 покажа што значи меѓусебна соработка, како и актуелната енергетска криза и меѓусебната солидарност. Размената на искуства и помошта во процесот на пристапување во ЕУ меѓу земјите од регионот е драгоцена.
Земјите од Западен Балкан мора да воспостават силна политичка, економска, научна, културна, спортска и каква било друга форма на соработка и да работат заедно кон ЕУ како група земји со јасно дефинирани барања и интереси. Кога станува збор за проширувањето на ЕУ, потребно е да се прецизира кога навистина ќе се случи проширувањето, бидејќи ЕУ не може да го одложува проширувањето на неодредено време. Важно е да се нагласи дека регионалната соработка не значи дека земјите од регионот се откажале од својот европски пат и членството во ЕУ.
Претседателот на Србија, Александар Вучиќ ги покани сите членови на т.н Балканската шесторка (Босна и Херцеговина, Црна Гора, Косово, Северна Македонија, Албанија, Србија), да се приклучи на „Отворениот Балкан“, со сите разлики што постојат во однос на признавањето на независноста на Косово.
Во работата на иницијативата „Отворен Балкан“, соработката во рамките на т.н Вишеградски групи земји (Унгарија, Полска, Чешка и Словачка), кои многу често дејствуваат заедно во рамките на ЕУ со јасно изразени барања и ставови. Згора на тоа, Вишеградската група (В4) беше формирана со цел тие земји полесно и побрзо да станат членки на ЕУ и НАТО, што и го постигнаа. Затоа, важно е земјите од регионот заеднички да дејствуваат кон ЕУ и/или кон другите надворешнополитички иницијативи со еден глас, бидејќи индивидуалната акција е недоволна и не гарантира успех.
Проблемите со регионалната соработка остануваат на Западен Балкан. Основањето на „Отворен Балкан“ го отфрли косовскиот премиер Албин Курти (ЛВВ) со образложение дека Косово има јасно дефиниран пат, а тоа е членство во ЕУ и НАТО. Дури и косовските власти, вклучително и премиерот на Косово, Курти, изјавија дека ова е обид за формирање четврта Југославија и „Голема Србија“. Црногорскиот претседател Мило Ѓукановиќ (ДПС) и некои водачи во Босна и Херцеговина имаа слични причини за одбивање. Зачудувачки е што сличен став зазема и актуелната црногорска влада, која сè уште нема јасно отстапување од политиката и ставовите на Мило Ѓукановиќ. Еден дел од политичките лидери во регионот смета дека се работи дури и за создавање „Голема Албанија“.
Актуелниот претседател на Албанија, Илир Мета (ЛСИ) изјави дека „Голема Србија пропадна, а Голема Албанија не е можна“.
Поставување информации за т.н големите проекти, без разлика дали се тоа Голема Србија, Голема Албанија, Голема Бугарија, Голема Унгарија или Голема Хрватска, го одвлекуваат регионот од неопходната соработка во сите области и го создаваат толку потребниот дух на соработка и заедништво.
Аналитичарите сметаат дека Косово е најизолираната област во Европа, која нема безвизен режим со земјите-членки на ЕУ, па дури и безвизен режим со Босна и Херцеговина, што предизвикува огромни штети за Косово и неговите граѓани. Лидерите на Косово мора да бидат свесни за фактот дека мора да се воспостави соработка и да се изгради единство во регионот, бидејќи на светската сцена конкуренти се регионите, а не државите. ЕУ е таа што е регионална интеграција, а „Отворениот Балкан“ е економски кластер што се појавува. Прашањето веќе не е дали преостанатите земји ќе се приклучат на „Отворениот Балкан“, туку кога, бидејќи секое одложување ќе ги чини нивните економии и бизнисмени, кои како даночни обврзници најмногу уплаќаат во буџетите на своите земји. Неприфатливо е Косово да прогласи двомесечна вонредна состојба поради недостиг на струја наместо да се сврти кон солидарност во рамките на „Отворениот Балкан“.
Каков било економски просперитет е незамислив доколку не се градат и негуваат добрососедски односи. Лидерите на Србија, Северна Македонија и Албанија се целосно свесни за тоа во обид да го постигнат своето историско зближување, соработка и единство преку регионалната иницијатива „Отворен Балкан“. Перспективата на регионот на Западен Балкан е во меѓусебно разбирање, поврзување и соработка, а за да се постигне тоа, неопходно е да се обезбеди траен мир и стабилност. Кога сите шест земји од Западен Балкан ќе се соберат со еден глас кон ЕУ, тоа ќе претставува нов квалитет и сила. Не се искористени многубројните меѓусебни можности за синергија и соработка. Економијата на обем се важен момент за регионалната соработка. Отворениот Балкан е нов економски кластер и ќе биде конкурентна предност за земјите и регионите. Отворениот Балкан е мировен проект и избор помеѓу минатото и/или иднината. На самитот во Тирана, српскиот претседател Александар Вучиќ рече: „Помалку размислувајте за минатото, повеќе за иднината“. Во ова треба да се уверат Косово, Босна и Херцеговина и Црна Гора.
(Институт ИФИМЕС – Љубљана / Брисел / Вашингтон / Тирана, 30 декември 2021 година)
