Прашањето зошто да се одземе правото на одлучување и управување е релативно едноставно. Колку и да звучи чудно, слободата може да биде застрашувачка, ги отвора можностите за избор, но за жал доаѓа со одговорност за тој избор – загрижен е Александар Контиќ, член на Светската психоаналитичка федерација
ТАЊА НИКОЛИЌ
Живееме како војници на фронтот. Овде умираат деца. Ние сме воини во партали, некои луѓе овде, пензионери, губитници од тридецениската транзиција, меѓу нив и професори во пензија, појадуваат од контејнери. Тие би можеле да направат пост-апокалиптичен филм за зомбифицирана нација по нас. Ни крадат струја, вода и земја, а само неколку се караат. Нашите животи се одвиваат паралелно со реалноста и фантазијата. Од смеа до очај, најмногу мултисиромаштија. Нема војна. И децата умираат на нашите фронтови. И немаме начин да го спречиме тоа. Не заковаа со страв, од џелати до нова војна на Косово, заканите се директни и нималку лажни. Минатата недела едно дете уби друго со ладно оружје, а во мај имавме ужасни масакри на деца, без системски санкции. Немаме ниту систем.
Попрво би се рекло дека тие се показатели за колективна неактивност: пасивна позиција на чекање некој лидер, кому ќе му биде доверена суштински невозможна мисија, да ги поправи работите во име на следбениците, без потреба тие да се мешаат премногу. Ова е почеста појава кај групите кои се чувствуваат особено загрозени, а во исто време беспомошни да променат нешто преку нивното учество. Колку е поранлива групата, со чувство на моќна закана однадвор или одвнатре, и колку повеќе се чувствува беспомошна, толку повеќе ќе се приклонува кон чекање семоќен лидер да ги спаси и толку повеќе ќе се хомогенизира наоколу. него, давајќи му ги атрибутите на семоќ, знаење и илузија на семоќ. Од друга страна, ова е исто така голем психолошки напор за водачот на таквите групи: тоа е многу заводливо за неговата личност, особено за нарцизмот. Тоа е и еден вид тест за мудриот водач, кој ја препознава оваа заводлива илузија, ги знае своите вистински ограничувања и избегнува да се стави себеси во ирационална улога на семоќен спасител.
Како психоаналитичар, како ја опишувате атмосферата во нашето општество? Кои се последиците од масакрите? Зошто станавме општество во кое владее насилство?
– За жал, проблемот со насилството, односно контролата на агресивните импулси својствени на секое човечко суштество, исто така покажува загрижувачки трендови на планетарно ниво. Секоја заедница сака да ги држи под контрола агресивните импулси и насилството како изразен аспект, со средствата со кои располага. Од психоаналитичка гледна точка, заедницата на луѓе против ова има на располагање две опции кои функционираат паралелно. Едната се однесува на надворешна употреба на казнување за насилно прекршување на норма или закон. Државата си го задржува, така да се каже, „монополот“ на употреба на сила, кога, на пример, полицијата едноставно со својата сила го задржува насилството од правата и законите на одметната група или поединец. Вториот е многу посуптилен, но суштински поважен и многу поефективен во однос на функционирањето на заедницата: функционира преку поучување во семејството, т.е. од раното детство, за да се ограничат насилните импулси, а со тоа и со развојот на детето, забраната за насилно однесување ќе функционира во рамките на личноста. „Полицаецот“ во вид на совест, „гледа се’“ затоа што делува одвнатре, ќе ги блокира таквите импулси, казнувајќи ја здравата совест и морал. Особено, казната се манифестира како чувство на вина за лошо дело или срам за изневерен идеал. Овде мора да се додаде дека образовните институции и здравото општество во целина даваат клучен придонес во истиот процес, кој не само што ја поддржува забраната на насилство за личности кои се појавуваат, туку – пред се со пример – гради вредности и идеали. со кои еден млад човек ќе се идентификува и ќе се стреми кон него.
Мислам дека е доволно јасно што ќе се случи со децата кои растат во семејство каде доминантно однесување е насилството (не треба да го заборавиме и вербалното) и училиште кое не успева да идентификува и доследно да го блокира индивидуалното или групното насилно однесување. . Ако ги додадете медиумите на оваа пресметка, сликата на проблемот се чини дека станува многу јасна. На пример, адолесцент, сосема соодветно за неговата возраст, бара авторитети во заедницата што го опкружува. Тука се поставува прашањето каков авторитет им нуди општеството на овие деца и денес, па дури и во последните три децении. Се добива впечаток дека вредностите и идеалите се претопуваат во добра, а нивната пазарна вредност е минимална. Од причини во кои не можеме да навлеземе овде, гледаноста и читаноста се зголемуваат во согласност со насилните содржини што се прикажуваат. Расте профитот, но расте и „гуглањето“ на грозоморните сцени на насилство. Но, „што не се плаќа на мостот, ќе се плаќа на ќупријата“. Трагично е што цехот по правило го плаќаат најневините.
Сепак, зошто експлодираше насилството?
– Она што порано ја блокираше агресијата, денес не постои. Авторитетот на родителите во семејството абдицира. И таткото и мајката се важни, но веќе не можат ништо да направат за овие деца. Тие повеќе не претставуваат авторитет. А во семејството образованието започнува со поставување граници, учење вредности, личен пример и – казни. Секако не со физичко казнување и гнев, бидејќи тоа е веќе показател дека родителската власт паднала на најниски гранки. Така го градат карактерот, личноста на детето.
Голем дел од проблемот е прашањето кои се вавтортети денес?
Порано беше јасно, успешни спортисти, научници, учители, образовани луѓе, чесни, праведни, образовани, највредните, најуспешните, но во 90-тите дојдоа нови идоли. Не сме се соочиле со минатото, не сме поставувале граници, насилството и криминалот се промовираат преку националните фреквенции, па зошто се чудиме што се вртиме во циклус на насилство?
Дали ова општество се управува со постојано подигање на атмосферата на ранливост?
Жител на заедницата кој жртвувал дел од своите егоистички потреби почитувајќи ги законите, правилата и вредностите на заедницата во која е член, очекува да добие нешто за возврат за тој чин: уредено општество е таа компензација. Да наведам поедноставен пример: член на заедницата придонесе дел од својата работа, претворена во пари, за општото добро, државата е таа од која очекува таа да возврати со нејзината уредност.
Што и да мислиме за западниот свет, и спорот околу состојбата на духовноста во тие области, малкумина ќе ја оспорат уредноста на нивните системи. Проблемот е што директното искуство на луѓето од овие простори е многу оскудно во однос на наследувањето на придобивките од општественото уредување. Во сета своја историја, ерата на ред, работа и безбедност беше прекратка за да се остави предноста на општото добро искусна од искуството. Денес пречесто се прашуваме зошто „вака е“, а забораваме дека во најголем дел беше „вака“. Корупцијата, на пример, беше разоткриена и исмејувана пред точно сто години од нашиот великан Бранислав Нушиќ. Ако ја исклучиме ерата на поранешна Југославија, која беше заедница на релативен поредок, но по цена на слободата, и некои кратки периоди пред и потоа, тоа е се што имаме.
Што правиме погрешно за разлика од еманципираните општества?
– Ние не правиме ништо. Ние чекаме. И ќе најдеме еден виновник. Не можете да го одделите лидерот од народот. Дали тој е виновен за се? Значи ли тоа дека ќе најдеме некој подобар, некој друг, кој ќе ни ја заврши работата? Тој никогаш нема да дојде. Пасивниот поединец, оној кој не реагира, е одговорен за себе и за целата заедница. Толку пасивен, немоќен е да се организира, групира и се бори само за сопствен опстанок. На секоја неправда, беззаконие, крева раменици и вели: „А, што да правам“. Тогаш октоподот на неправдата, беззаконието, насилството продолжува да удира од сите страни и да допира до него. Сè е поврзано едно со друго.
Што треба да правиме?
– Да разбереш дека никој ништо нема да направи за тебе. Ништо од тоа. Ниту некој друг. Не можете да седите во агол и да чекате. Пасивното чекање завршува со огромно разочарување кај лидерите бидејќи никој од нив нема да го направи за нас она што мислевме дека ќе го направат. И тој не можеше. Невозможно е. Еден човек не може да го замени системот. Да почнеме со образованието. Никој не прашува зошто да плати наставник да работи со дете дома, кога го пратил детето на училиште да го учи таму. Досега немаше да ни текне. Училиштето е таму за да се едуцира. Постои општа ерозија на авторитетот, непочитување на правилата на сите нивоа на општеството, несанкционирањето раѓа насилство и меѓу децата и во училиштата. Во училиштето наставниците, децата им го тргаат под нив столчето, а училиштето не ги казнува нив, туку учителката. Со тоа тие всушност го оправдуваат насилството. Што сакаа како резултат? Да се запре новото насилство? Еве, уште го имаат. Затоа што испратија порака – деца, удрете ја вашата учителка и другите деца… не е скапо…
Тие, на кои им е доста од се’, ја спомнуваат револуцијата?
– Револуцијата, знаеме многу добро, ги јаде своите деца и води до големи страдања. И повторно завршувате со лидер. А ако сакаш промени, подобар живот, организирана држава, револуцијата почнува од тебе. Па, тогаш работите одат поинаку. Ако сакате да се промените, почнете од себе.
Како психологијата објаснува заедница на поединци кои повторуваат грешки низ историјата?
– Три децении не се соочуваме со грешки како народ. Времето таму не значи ништо. Ако нема обработка на она што се случило пред 30 години, а било страшно, ќе резултира со повторување на старите грешки. Со нова траума, обидувајќи се да ја реши претходната. Можеби нема да ви се допадне тоа што ќе го кажам. Но, тоа е вистина. Тоа што тие деца од целиот свет, деца на учесници во граѓанските војни во поранешна Југославија, цртаат графити на воени злосторници, ги слават, викаат фашистички, национални пораки, песни – непријатно е за вас да го слушнете тие луѓе. во Босна и Срби и Муслимани и Хрвати, денес возрасни, беа деца, а сега имаат свои деца, а фрустрациите остануваат нетретирани. Немаше конфронтација со минатото. Кога твоите родители, тетки, чичковци, беа деца, мораа да се бранат со заблуди. Кога ќе ви кажат – се плашевме да не заколе соседот – ви кажуваат се’. Ако сте опкружени со толку многу зло, страв, вашиот единствен спас е да ја идеализирате реалноста. Без тие илузии – некој ќе дојде да те спаси, дури и ако е истото зло, но на твоја страна – апсолутно би пропаднал. Мора да го разберете тој степен на суровост што преживеа и помина без третман. Како би преживеале кога ќе ја сфатат реалноста, дека никој не се грижи за нив? Лагите ги спасија. Илузии. И ние го имаме тоа во акција сега. Нема соочување со минатото, а потоа нема исцелување.
Големо одвлекување на вниманието создава и еден вид колективно одбивање да ги прифатиме непријатните аспекти на реалноста што не опкружува и во која живееме. Механизмот на негирање на реалноста, особено нашето место во неа, не ни дозволува да решиме проблем чие постоење не сакаме да го констатираме.Со тоа можеме да го видиме светот не таков каков што е, туку трансформиран од нашата желба, која во контекстот на објективната реалност функционира како илузија. Овде илузиите за сопствената супериорност се мешаат со илузиите на инфериорност…
Кога, како и зошто нашите животи се сведоа на маки, на цена на леб, евтина салама и зошто си го лишивме правото да одлучуваме?
– Прашањето зошто да се одземе правото на одлучување и управување е релативно едноставно. Колку и да звучи чудно, слободата може да биде страшна, ги отвора можностите за избор, но за жал доаѓа со одговорноста за тие избори. Затоа, можеби е подобро да ја оставите оваа слобода на другите. Ова практично значи давање „бланко чек“ на избраниот лидер да „прекрши“ со одлуки и одговорност, да се обвинува за погрешните, со услов неговата (на следбеникот) леснотија да биде недопрена. Не е тешко да се погоди зошто таквата заедница, во најдобар случај, стагнира.
Кој е нашиот лек?
– Напредокот на општеството е пред сè задача на оние на кои им е даден легитимитет да го водат таму и би се очекувало тие да ги изберат најдобрите ресурси кои ѝ се достапни на заедницата за оваа тешка задача. Некој скромен придонес на психоаналитичарите би можел да биде во една група препораки, а тие секако би се однесувале на „хронични“ заболувања. Верувам, пред се, дека е потребен некаков општ консензус дека ни треба лек. Можно е веќе овде да има типични лути поделби и недостиг на согласност за ова прашање. Со децении има заводливи пораки за нашата несомнена и непобитна величина, небесниот народ, на пример. Не е спорно дека ние сме рајски народ, но многу е можно од една страна слично да размислуваат и многу други народи. Од друга страна, како да е изоставено дека патот кон рајот е трнлив и полн со тешкотии, подеми и падови, дека искушенијата на „земните“ се силни и дека има мала врата низ која се влегува во тоа царство. Повторно – исто така само како пример – и површното читање што можеме да го направиме „да бидеме она што не може да биде“, третирано буквално, како слика на нашата големина – како да не натера да направиме ништо што може да се направи.
