Според индексот на фондацијата Бертелсман земјите на БРИКС се движат од „тврдокорни“ и „умерени“ автократии до „неисправни“ демократии. Висок економски раст одржаа само Индија и Кина, кои, повторно, имаат деликатна врска. Неоспорниот капацитет Е да се спротивстават на политичкиот Запад
ИВАН РАДАНОВИЌ
Неодамна, дипломатските односи меѓу Иран и Саудиска Арабија беа обновени во Пекинг по седум години. Помирувајќи ги роговите во вреќата, кинескиот претставник најави самит меѓу Иран и земјите од Персискиот залив, што е показател дека гореспоменатото детант не е крај на, да речеме, добронамерните иницијативи на Пекинг. Може да се каже, но не мора, бидејќи има конкретни интереси. Додека Пекинг е главен економски партнер на Техеран веќе една деценија, Ријад неодамна стана таков. Ставот на шефот на Саудиска Арамко, државниот и глобалниот енергетски гигант, дека потребите на Кина се нивниот „главен приоритет во следните педесет години“ се потврдува и со бројките: во текот на 2022 година, кога таа апсорбира речиси една петтина од саудискиот извоз, вреден околу 50 милијарди долари.
Помирувањето на соседните земји е клучно поради потенцијалот на нивниот однос. Што имаат заедничко? Според Наледа Пандор, министер за надворешни работи на ЈАР – амбицијата да се приклучи на БРИКС.
На 16 јуни 2009 година, БРИК (кратенка за групата земји Бразил, Русија, Индија и Кина) е основана во Екатеринбург. Оттогаш, Бразил, Русија, Индија, Кина и од 2010 година Јужна Африка се залагаат за глобална координација и реформи на Меѓународниот монетарен фонд и Светската банка.
НИШТО ОД РЕФОРМИТЕ Во првите години се зборуваше, а кога исчезна надежта за реформи, основаа своја развојна банка и фонд за поддршка на ликвидноста со по 100 милијарди долари капитал. Првиот досега има финансирано 96 инфраструктурни и енергетски проекти со околу 33 милијарди долари. Овие инвестиции се од интерес и за трети земји, особено за оние кои се „изгореа“ кај ММФ. Тоа е дел од намерата на БРИКС да придонесе за развој на инклузивен модел на поддршка за Глобалниот југ.
Во теорија, тоа е. Во реалноста, ова се сосема различни земји. Ниту географијата, ниту политичката култура не ги обединува: според индексот на фондацијата Бертелсман, т.е. до она што таа го нарекува демократска трансформација, тие се движат од „тврдокорни“ и „умерени“ автократии до „неисправни“ демократии. Висок економски раст одржаа само Индија и Кина, кои, повторно, имаат деликатна врска.
Можеби најважното сврзно ткиво е потребата – и затоа неоспорниот капацитет – да се спротивставиме на политичкиот Запад.
Сепак, групата е брендирана и усогласена во повеќе од 70 области. Меѓусебната трговија во претходната деценија е речиси двојно зголемена. Според податоците на Светска банка, во однос на вкупниот БДП, БРИКС ја надмина групата Г7 (најразвиените земји на Запад) во 2022 година – 31,5 до 30,7 отсто од светскиот БДП, односно 47 до 45 трилиони меѓународни долари. Додека се планира заедничката валута, уделот на доларот во размената меѓу Москва и Пекинг падна од речиси 90 отсто на помалку од 30 отсто во последните седум години. За време на состанокот во март, руската страна изрази надеж за „многукратно зголемување“ на обемот на трговијата до 2030 година. Трендот ќе продолжи, судејќи според меѓународниот интерес за БРИКС.
Според д-р Слободан Поповиќ од Институтот за азиски студии и научен соработник на Факултетот за политички науки, ова е потврда за се поголемата важност на БРИКС во променетиот однос на силите. Групата е институционално и на други начини доволно зајакната за проширување“, истакнува Поповиќ. Секако дека соработува со нив, за што постои воспоставениот формат БРИКС+ и Шангајската организација за соработка. За разлика од него, БРИКС нема прецизни механизми за пристапување, па фокусот на седницата во август ќе биде на дефинирање на критериумите.
ПОЛИТИЧКИ ПРОФИТ ОД ВОЈНАТА ВО УКРАИНА Во принцип, земјите во развој препознаваат платформа која потенцијално би ги претставувала подобро. И на краток и на долг рок, според Поповиќ, БРИКС ќе инсистира на нивно засилување и тоа е причината за интересот. „Тие сметаат дека таквата наредба е поефикасна во одговорот на глобалната безбедност, геополитичките и геоекономските предизвици“, рече тој. Војната во Украина ги повлече линиите на разграничување. Покрај очекуваното одбивање на членовите на БРИКС да ја санкционираат Москва, немаше реакција во поголемиот дел од светот. Има помалку љубов кон Кремљ и повеќе несогласување со надворешниот притисок. Во оваа смисла, БРИКС профитираше геополитички.
Потенцијалните пристапувања се многу амбициозни поради бројот и институционалната различност на земјите, но тоа би создало многу референтен клуб. Според д-р Александар Митиќ, научен соработник во Центарот за студии „Појас и пат“ на Институтот за меѓународна политика и економија, проширениот БРИКС би опфатил повеќе од половина од светското население со две третини од светските резерви на гас и вкупен БДП за една третина повисок од американскиот. „Тоа значи дека БРИКС ќе учествува во креирањето на нови меѓународни норми и ќе стане рамноправен, ако не и доминантен, дел од новиот мултиполарен светски поредок“, посочи Митиќ.
СЕНКИТЕ ВО РАЈОТ Мултиполарниот светски поредок, сепак, не значи дека сите пола ќе бидат подеднакво силни. Самиот БРИКС е нерамномерен: од 2008 година, економскиот раст на Русија, Бразил и Јужна Африка е под светскиот просек – само 2,5 проценти. Тоа значи дека нивниот удел во светското производство опаѓа. Кинеската економија е два и пол пати поголема од другите земји-членки заедно, а во однос на паритетот на куповната моќ е поголема од американската. Дедоларизацијата е де факто јуанизација. Русија најде засолниште за прогонетите стоки и капитал, а Кина полигон за тестирање на политиката на јуанот како меѓународна валута. Денес взаемна корист, утре унилатерален ризик, но – кога е потребно, нема збор.
Ова доведе некои истражувачи, меѓу кои и Гинтер Мајхолд од Германскиот институт за меѓународни и безбедносни прашања, да заклучат дека Пекинг го користи овој „пад на кохерентноста“ на групата за да ја промовира сопствената политика. Ова е поддржано со посредување во преговорите за Украина и Блискиот Исток. Последново е клучно поради неговите глобални проекти и потребата за „свежа крв“ што ја гледа првенствено во Ријад.
Ваквиот став Поповиќ го оценува како нереален и поедноставен. „Треба да се разбере амбицијата на Кина да создаде ’Заедница за заедничка иднина на човештвото’ глобална безбедносна иницијатива, и дека за Кина, средина погодна за раст и пласман на нејзините добра и вишоци е многу покорисна од создавањето на нови фронтови“, рече тој.
Според Митиќ, ваквата концентрација на моќ би била против суштината на БРИКС, кој е изграден врз идејата за мултиполарност и борба против доминацијата на една сила. „Тоа исто така би било некомпатибилно со кинеската ’Големата стратегија’ и иницијативите кои се обидуваат да воспостават порамноправен светски поредок. Впрочем, тоа не би го прифатиле ниту Русија и Индија“, посочува Митиќ.
НЕИЗВЕСНА ИДН ИНА Кога економистот Џим О’Нил го измисли акронимот БРИК во 2001 година за четирите економии во развој, тој ги најави како идни локомотиви на светската економија. Што е со политиката? Ниту тој, ниту колегите од Голдман Сакс не ја предвидоа 2008 година. Тие не предвидуваа пандемии и кризи на доверба. Тие не предвидуваа војни, економски и „обични“. Контекстот е променет. Божицата на промените е обоена во црвена боја и напишана со азбука Хан.
„Ако БРИКС се гледа како платформа за легитимирање на растечките амбиции на Кина, тогаш тоа треба да се сфати како фактот дека тој се обидува да го неутрализира дискурсот за кинеската закана. Да го претставиме глобалниот придонес на Кина како реалност во која живееме и која нуди различни можности“, нагласува Поповиќ. Нема сите да ги гледаат исто. За Митиќ, нема сомнеж дека БРИКС ќе претрпи притисок: „Очекувам Западот да се обиде да ја наруши нивната кохерентност, а проширувањето ќе биде разводнето со наративот за борбата против „кинеската закана“ и авторитаризмот.
Оваа година може да биде пресвртница за БРИКС и афирмација на неговата порака за потребата од политичка различност. Иднината на таа порака не може да се предвиди, но ниту да се негира. За периферијата, според тоа, помалку е важно дали БРИКС е продолжување или само подадена рака, а различноста е неговата слабост или сила. Поважно е моделот на конкуренцијата што треба да ја обезбедат овие земји – а малите земји ја користат предноста.
