Оваа студија на ИОХН-Скопје започна од анализа на истражувања, но и на вредностите и филозофијата на законодавството, како и споредбено читање на релевантните закони во земјите-членки на ЕУ. Секундарната литература вклучува различни национални, но и меѓународни извештаи од институции како: Венецијанската комисија, GRECO, Советот на Европа, Transparency International и, секако, извештаите на Европската комисија за напредокот на земјата.
Кога станува збор за владеење на правото и корупцијата во администрацијата, во однос на она што физичките и правните лица се соочуваат на дневна основа, надлежен суд што треба да ги решава споровите на потенцијалната злоупотреба на административната моќ и небрежно постапување е Управниот суд. Новиот Закон за управни спорови што стапи на сила во мај 2020 треба да овозможи опиплива правда за оние на кои им е нанесена неправда од администрацијата или асиметричната по моќ извршна власт.
Официјалната веб страница на Управниот суд не нуди никакви информации за бројот на спорови, решени во корист на тужителите. Народниот правобранител има издадено извештаи за ова прашање, покривајќи го периодот од 2016-2019 година, во кое се наведува дека административните спорови биле решени на таков начин што граѓаните започнале да ја губат довербата во институциите особено во судството.
Во последниот годишен извештај на Канцеларијата биле забележани неколку значајни тенденции. Во 35% случаи се случиле нарушувања на човековите права и слободи. Од нив помалку од половина, само во 43% случаи, државните административни тела, другите тела и организации со јавни овластувања ги прифатиле забелешките на правобранителот. Со оглед на тоа дека стариот Закон за управни спорови само овозможуваше случајот да се врати на самиот почеток, а странката бесконечно да се врти во истиот круг, ниту овие процедурални прифаќања воопшто не значат ефективна правда. Новиот Закон за управни спорови кој одложено стапи на сила во мај 2020 се очекува да овозможи поефективна правда. Споредено со 2018, податоците во Извештајот на Народниот правобранител од 2019 покажуваат дека постои зголемување на идентификуваните повреди за 6%. Од друга страна, анализата на податоците во споредба со прифатените препораки/индикации покажуваат намалување од 28% споредено со 2018 година, кога процентот на прифатените предлози изнесувал 71%.13 Ова укажува на фактот дека нејаснотиите во законските прописи, како и неподготвеноста на одговорните лица да соработуваат со Народниот правобранител, сѐ уште предизвикуваат штета на граѓаните во смисла на почит и исполнување на нивните права. Неодамна објавената студија на МЦМС укажува на широко распространета перцепција за корупција меѓу администрацијата на пониските нивоа. Наспроти ова, граѓаните не ја чуствуваат/ препознаваат високата корупција како нешто што дирекно го засега квалитетот на нивниот живот, додека онаа со која се среќеваат на секојдневно ниво е токму нешто од што се најнепосредно засегнати.Нашето учество во демографска студија за гласачки приоритети ни овозможи увид во ваквите податоци на репрезентативно ниво. Секоја година, ИОХН-С за сопствени потреби, изготвува анкета на национален репрезентативен примерок од 1100 испитаници. Податоците од 2020 година покажуваат дека перцепцијата на граѓаните за независноста на судството е најниска досега со 1.92 просечна оценка (каде 1 е најниската, а 5 е највисоката оцена). Минатата година оваа оцена беше 2.03, покажувајќи дека иако оценката е слична со ланската, сепак е во опаѓање.
Воопшто, недовербата во државните институции е висока поради поради перцепцијата дека институциите „им служат ним, на елитите“ и се сѐ, само не услуга на граѓаните. Во овој поглед, тие не го гледаат судството, особено Управниот суд како институција која може да донесе правда на граѓаните кога тие бараат транспарентно и отчетно постапување на институциите. Од друга страна, според споменатите извештаи на Народниот правобранител, тужителите на државата никогаш не ја добиле декларираната, но по пат на самиот законски текст и процедурализам, субвертирана правда што треба да ја овозможи Управниот суд. Затоа наместо да се фокусираме исклучиво на криминалот на белите јаки и корупцијата меѓу високите функционери – што кога се спроведуваше во минатите декади, вообичаено служеше да се поткопаат политичките противници – локалните и меѓународните „чувари“ на граѓанското општество и известувачите на ЕУ, треба повеќе да се фокусираат на корупцијата со која се соочуваат обичните граѓани. Со цел да се справат со таа корупција, Управниот суд, со помош на новиот Закон за управни спорови, треба да постапува на ефективен и транспарентен начин и треба да биде предмет на надзор на институциите и граѓанското општество.
Теренско истражување
Институтот на својата официјална веб страница изработи посебна платформа, која послужи како „crowdsourcing“ метод за собирање лични искуства на граѓаните со институциите и јавната администрација. Паралелно, членови на тимот учествуваа и во теренско истражување (собирање на усни истории) на лични приказни. Тие сведочат за непочитување на токму оние аспекти на законот што треба да се усогласат со начелата на Европската повелба за темелни права. Воедно, „поуката“ од секоја лична приказна е потребата од одзаробување на „административниот“ ум. Тоа што загрижувачки недостасува е почитта кон достоинството на граѓанинот, грижа за ефикасноста, обшта предиспозиција за носење заклучоци во полза на граѓанинот наспроти државниот апарат во случај на дилема – ова е една од основните претпоставки, вредности или филозофската подлога како на Законот за општа управна постапка така и на Европската повелба на темелни права во делот на правото на добра администрација. Примерите користени овде се резултат на квалитативниот процес на кодирање што овозможи да се извлечат неколку категории што се повторуваат во приказните и се однесуваат на целокупната цел на истражувањето. Приказните покажуваат поларизација на односите меѓу граѓаните и државата и тематски се поделени на 3 области: транспарентност, неефикасност и перцепција на корупција.
Транспарентност
Транспарентноста се мери најмногу преку отворените информации за процесите и одлуките на институциите. Сепак, не само отворени туку и јасни и разбирливи информации се дел од транспарентноста. Официјалните информации не треба да бидат разбрани само од експертите, истражувачите и граѓанското општество. Информациите и процедурите треба да бидат достапни и јасни за сите граѓани. Анализата покажува дека на нашите институции им недостига транспарентност не само во поглед на отворени информации за граѓаните туку и достапност до нив. Достапноста повлекува јасни патеки за секоја административна процедура и поддршка во разбирањето и навигацијата преку сложените процедури. Во пракса, каде процедурите се комплексни, граѓаните најмуваат адвокати за навигација и извршување на нивните права и обврски, дури и за нај основните кои во европските демократии се на директен дофат на граѓаните по пат на ИТ алатките. Оваа пракса е поефикасна, но чини пари и обесхрабрува, создавајќи нееднаква достапност за граѓаните. Обичниот граѓанин, вообичаено се соочува со многу пречки и фрустрации кога се соочува со институциите:
„Поради големата непријатност во комуникацијата не ги добив одговорите кои ми беа потребни и информациите морав да ги „собирам“ од искуства на колеги. Меѓу тие информации беше и важната промена за рокот на уплатата која морав да ја направам, кој беше поместен. Кога дојде денот за поднесување на документацијата, која мора лично да се доставува, нема можност за електронско поднесување, исто така се сретнав со непрофесионално однесување и непотребно повишување на тонот, што сметам дека е недостоинствен начин на третирање на студентите од чии средства во определен дел опстојува овој државен факултет. Како млад човек, тешко ми е да го совладам тој институционален хаос и сакам да ги средам процедурите без никаква помош од пријатели, роднини и врски“.
Друг аспект на транспарентноста е поврзан со официјалната комуникација со институциите. Повеќето од приказните содржат информации за проблеми во комуникацијата со официјалните лица во смисла на: непрофесионална комуникација, дискриминација, некомплетни информации и неподготвеност особено во време на пандемија.
„38 пати се имам јавено во Управата на телефонот за контакт. 10 маилови имам пишано за да прашам дали има проблем и кога би бил готов предметот. Сѐ без одговор дали воопшто некогаш ќе го добијам – неговото височество = Изводот од матично.“ „Службеникот на шалтер бр.4 кадешто бевме упатени, исто така немаше маска. Кога прашав каде му е маската, со ужасно груб тон ми се обрати и ми рече : „немам намера јас да се гушам на работа 8 саати, која си ти некултурна така мене да ми се обраќаш!? Јас тука сум услуга да ти направам … Сите жени сте исти!!”
И покрај тоа што Министерството го усвои Кодексот за работниците во администрацијата,15 недостатокот на отчетност во смисла на интернализација на професионалниот етички кодекс и механизмите на саморегулација, како и функционалните административни процедури за жалби, повторно покажува дека е една од клучните пречки во јакнењето на транспарентноста и комуникацијата со администрацијата. Од друга страна, пак, би сакале да нагласиме дека токму политичката култура според која треба поединецот да повнатрешнува вредности и убедувања за системот да функционира, зборува за елити без познавање на суштината на креирањето политики. Добрите јавни политики се израз на добри вредности, самите за себе како правила на игра, така што човечката индивидуална интернализација треба да стане ирелевантна. Токму затоа добрите политики се спроведливи по пат на соодветна ИТ технологија, а дури и носењето одлуки може потполно да се дигитализира.
Неефикасност
Целокупната неефикасност на администрацијата беше заедничкиот елемент на искуствата на повеќето граѓани. Под ефикасност се подразбира „економична постапка“ во смисла на време, пари и во служба на граѓанинот. Економичното или ефикасно постапување е дефинирано на ваков начин во Законот за општа управна постапка (ЗОУП) а во согласнот со Европската повелба за темелни права. Сепак, во повеќето приказни се појавуваат различни пречки во административните процеси – грешки во процедурата, грешки во документацијата, барање дополнителни документи, надминување на временските рамки, неточност, проблеми во комуникацијата со службениците итн. Притоа, за овие грешки граѓанинот плаќа со време и пари спротивно на логиката на ЗОУП која налага дека во вакви случаи државата мора брзо да одлучи во полза на странката.
Неефикасноста и фрустрацијата резултираат со недоверба во законитоста на институциите. „Живеам на 150 км од главниот град иако се породив во Скопје. Извод од книга на новороденчиња можам да извадам само во Скопје. Имаше една ситна грешка, која требаше да се поправи, но 3 пати ме враќаат зашто не е поправена и ми велат-дојди за 5 дена“
Примерот погоре портретира како една од наједноставните процедури, односно добивање извод од книга на родени, лесно може да се претвори во бесконечна сага на грешки и фрустрации, кои ги чинат граѓаните и дополнителни пари, но во исто време и стрес, но и дополнителна финансиска штета. Следниот пример е исто типична приказна на недостиг на ефикасност кога се справуваат со грешки и потребни бројни процедури да се завршат.
„Јас и мајка ми имаме различно презиме. Кога се венчала со татко ми во 70-те години, матичарот решил своеволно да ѝ го промени во презимето на сопругот. За тоа не била свесна 7 години додека не сум се родила и ми бил доделен извод од матична книга на родени. Веднаш е реагирано за промената, но грешката е поправена само во нејзината матична книга на родени. Долги години подоцна, во мојот извод „од нигде никаде“ почнува да се појавува нејзиното грешно презиме иако во оригиналниот извод е точно. Таква жена не постои и тоа ни направи многу административни проблеми. Дадовме пари за повеќе од 20 изводи, но никогаш не се извади точниот. Отидовме на специјален шалтер во УВМК, специјално за да ја пријавиме грешката со сите потребни документи и докази дека таа личност ми е мајка и се разбира со 300 денари за поправање на грешката. Вработениот кој едвај зборуваше македонски јазик, личеше дека ја поправи, но сепак кога повторно земав нов извод-грешката не беше поправена. На тоа добивме одговор-сигурно не го ажуирирале во компјутерот. После судни маки и молење и барање врски и ненаоѓање, сосема случајно се појави вработен кој беше наклонет да нѐ сослуша. Во истиот момент ја поправи грешката (требаше само да се внесе во компјутер), ми го извади точниот извод и успеа да земе потпис и од надлежен за 10 минути за да не се враќам повторно по неколку дена.“
(продолжува)
