Оваа студија на ИОХН-Скопје започна од анализа на истражувања, но и на вредностите и филозофијата на законодавството, како и споредбено читање на релевантните закони во земјите-членки на ЕУ. Секундарната литература вклучува различни национални, но и меѓународни извештаи од институции како: Венецијанската комисија, GRECO, Советот на Европа, Transparency International и, секако, извештаите на Европската комисија за напредокот на земјата.
Важно е да се напомене дека издржливоста и ресурсите инвестирани во вакви случаи не може да бидат достапни за сите граѓани. Многу ограничувања во врска со пресекот на демографските прашања (социјален статус, образование, место, пол итн.) може да го спречат лицето да се одржува во институционалниот лавиринт поради недостиг на ресурси и/или пристап до нив. Исто, една од главните особини што преовладува во повеќето од личните приказни е поимот за неопоходност да се најдат „врски“ за да се добие поефикасна административна процедура. Користењето „врски“ – протекционизам и тоа за да се добие нешто што легално следува – е веќе форма на корупција на средно и ниско ниво.
Со други зборови, корупцијата не е секогаш финансиска туку подразбира и протекционизам и непотизам. Податоците од усните истории покажуваат дека протекционизмот или вршењето приватна услуга воопшто не ги прават нештата полесни или поефикасни за граѓаните. Затоа, „врските“ изгледаат дека повеќе се товар отколку ефикасно средство и за администрацијата и за граѓаните.
Перцепција на корупцијата
Типичните примери на т.н. „мала“ корупција се присутни на сите нивоа на институционални структури и полиња. Податоците кои ги собравме не ни дадоа директен пример на корупција, но сознанието за корупција е дел од приказните, каде граѓаните „ја знаат тарифата“ или знаат колкава е тарифата за одредени услуги и процедури. Тие се најмногу анализирани да бидат дел од „културата на корупција“, која исто така значи дека е многу веројатно да се нормализира. На пример, општа перцепција е да се купуваат подароци за докторот и медицинскиот персонал како знак за благодарност за помошта. Во некои случаи, луѓето ги прифаќаат како корективен механизам за неуспехот на државата и компензираат за недоволните плати на докторите и професорите. „На сестра ми ѝ беше дијагностицирано дека е во животна опасност и итно е потребна операција. Лекарите од клиниката рекоа дека првиот бесплатен термин за операција е после три месеци и дека таа не може веднаш да се оперира. Уништени најдовме „врска“, лице поврзано со докторот, плативме одредена сума пари и закажаа операција за два дена“. Проблемот со корупцијата, но повеќе перцепцијата на корупцијата, е еден од ефектите на ниската ефикасност и нетранспарентност, како и недостатокот на отчетност, опфатени претходно во анализата. Затоа, перцепцијата за корупција може да се сопостави со зајакнување на сигурноста, ефикасноста, транспарентноста и отчетноста како главни проблеми што треба директно да се решат. Во однос на официјалните извештаи за корупција, Транспаренси Интернешнл ја рангира Северна Македонија на 106 место, со резу 35/100. Податокот покажува мало подобрување во споредба со претходните години.
Како еден заеднички елемент во сите постапки се појавува задолжителната нотаризација од приватните нотари. Со оглед на тоа што е барана од сите државни институции јавува сомнеж за можна системска корупција од која профитираат институциите и Нотарската комора.
Ако на пример, ако некој сака да ја нострифицира странската диплома се соочува со сложена процедура. Најпрвин мора да добие македонски превод од судски преведувач. Потоа, мора да оди на задолжителна верификација кај нотар. Една од личните приказни сведочи дека нотарот побарал и дополнителен документ кој докажува дека судскиот преведувач е навистина судски преведувач, заведен во Министерството за правда, иако е веќе легитимизиран со преводот со печат. Изгледа законодавството постои не за да ја овозможи нострификацијата на дипломите на граѓаните туку пред сѐ да ја заштити државата од претпоставената измама, што како ефект ја прави администрацијата неефикасна и сомничава. Ова значи дека наместо услуга кон граѓаните се овозможува комодитет за државата – се отежнува пристап до гарантирани права во функција на тоа државата да превенира замислена злоупотреба. Постојат органи за прогон и иследување и тие дејствуваат кога ќе се појави оправдан сомнеж. Нормалните услуги не смеат да се претворат во превентивни алатки на органите на контрола и прогон.
Но, најзагрижувачко е тоа дека, како што е правилото, „што поголема бирократизираност – тоа поголема можност од корупција“ па така сите овие административни лавиринти ниту ја направија нашата држава правно посигурна, ниту поотчетна ниту подобар сервис на граѓаните. Нашето споредбено читање на европските и, пред сѐ, германскиот закон за нотарски услуги и македонскиот, покажува за Запад непосведочена присилна нотарска заверка барана од државата. Законот за општата управна постапка може да биде единствениот пример на навистина „добар закон а лоша примена“ односно безмалку никаква. Можноста од имплементација е поткопана и од други противречни правни одредби што регулираат одредени области. Со цел целосно да се имплементира Законот за општата управна постапка, треба да се спроведе целосна дигитализација не само на процедурите на поднесок – и не само архивирање на документите кои треба да ја направат постапката поефикасна, пократка и поевтина – туку и софтверско процесирање одлука, решение и произведување документ (по примерот на Естонија каде што дигитално самите ја изведувате постапката на поднесување барање за пасош и по софтверското процесирање, самите си го подигнувате и печатот и пасошот од истата онлајн платформа). Исто, треба да се намали бројот на административните службеници, товар кој е многу тежок за носење за македонската економија, па така, што поголема дигитализација значи и подобра економија а не само поефикасно администрирање на јавните политики и реализирање на граѓанските права.
Сите приказни од истражувањето покажуваат дека одзаробувањето на државата не е комплетирано сѐ додека обичните граѓани остануваат заробени од неа и во облик на судската, како и во облик на извршната власт, заложници на самодоволен систем што одбива да биде отчетен, транспарентен и законски одговорен кон своите граѓани. Овој самозатворен систем ги остава граѓаните надвор од него, како туѓ ентитет. Неговата семоќ е застрашувачка кон оние што се надвор од ѕидот на самодоволна, неефикасна и неодговорна администрација. Со оглед на тоа дека проблемот со заробената држава, што владата на СДСМ се обврза да го надмине, е очигледно идеолошки (како механизам на „илиберална демократија“), мора да го наметнеме прашањето зошто новата влада не регрутирала и унапредила кадар барем на водечките административни позиции кој е способен да ги реализира новите вредности. Да се потсетиме на извештаите за напредокот на ЕУ за 2018 и 2019:
Препораката за 2018 година на Комисијата за вработувања, заснована на заслуги на отворени конкурси останува валидна, особено за именувања на високи раководни лица. Почитувањето на принципите на транспарентност, заслуги и правична застапеност останува од суштинско значење. (Извештај за напредок на ЕУ 2019, стр. 11) Исто така, може да се запрашаме зошто наместо да се намалува бројот на вработени во администрацијата, како што е побарано или советувано од ЕУ, тој напротив, продолжува да се зголемува.20 Претпоставуваме дека е резултат на добро познатиот феномен на политички клиентелизам, каде политичките партии си ги наградуваат најактивните членови со вработување во јавната администрација, кои за возврат гласаат за нив на следните избори. Старата администрација останува и исто може да се мотивира да ја поддржи актуелната влада со средствата на политичкиот клиентелизам.
Така, јавната администрација е всушност потенцијална огромна гласачка машинерија, политичко оружје од кое ниедна влада или ниедна вистински демократска влада не сака да се откаже. Оние чии работни места се независни од милоста на владејачката партија размислуваат самостојно како гласачи и не можат да бидат лесно манипулирана гласачка машина. Токму од овие причини, сметаме дека досегашните влади се немаат решено да го намалат бројот на државни службеници и да воведат поголема дигитализација, така, одржувајќи ја премолчана системската корупција и политичкиот клиентелизам, понекогаш невидлив за надворешно око.
Додека Законот за административни службеници и Законот за јавни службеници обезбедуваат регрутирања, унапредувања и отпуштања засновани на заслуги, овие закони не се целосно применети во администрацијата. Постојат спротивставени одредби во Законот за внатрешни работи, кои овозможуваат вработените да бидат изземени од примената на Законот за административни службеници. Процедурите за привремени или службени вработувања со пониски критериуми се користат во многу случаи, заобиколувајќи ги критериумите што се поставени во Законот за административни службеници.
Одреден напредок е забележан во подобрување на транспарентноста со усвојување на Стратегијата за транспарентност 2019-2021, операционализацијата на порталот за отворена влада и објавувањето на податоци за трошоците на владата. Еден од документите, за кој се смета дека е клучниот чекор во обезбедување на потребниот реформски процес за администрацијата беше усвојување на Стратегијата за реформа на администрацијата 2018-2022 од Министерството за информатичко општество и администрација во 2017. Стратегијата се фокусира на четири аспекти како приоритетни во реформскиот процес: развој на политики и координација, јавен сервис и менаџмент на човечки ресурси, одговорност, отчетност и транспарентност, ИТ услуги и поддршка на администрацијата. Иако овие приоритети се преклопуваат со нашата анализа во некои делови, нашата студија потврдува дека нема некои суштествени подобрувања во имплементацијата на стратегијата
(продолжува)
