Советскиот партиски лидер Леонид Брежњев се обиде да го убеди Александар Дубчек да се откаже од „социјализмот со човечки лик”, модел што потсетуваат на југословенското самоуправување. Дубчек не попушти, Црвената армија вмаршираа во Чехословачка и се изгуби прашката пролет. Во Југославија беше подигната борбената готовност
Прашката пролет беше грубо прекината на 21 август 1968 година, кога единиците на Варшавскиот пакт – на СССР, Унгарија, Полска и Демократска Република Германија вмаршираа во Чехословачка а некаков посериозен вооружен отпор немаше.
Прашката пролет, движење под раководство на генералниот секретар на Комунистичката партија на Чехословачка – Александар Дубчек, настана кога од почетокот на 1968 година беше направен обид за либерализација и демократизација во земјата. Дубчек не сакаше да го изневери социјализот, изневерам, туку говореше за „социјализам со човечко лице”. Ова се случи дванаесет години откако сличните обиди не усоеаа во Унгарија, што дури завршија потрагично.
Преведувачот на Тито – Илди Ивањи, во своите белешки за тие настани, истакнува дека не бил изненаден кога воените сили на Варшавскиот пакт ја прекинале започна реформата на социјализмот во Чехословачка. Имал потврда од неутрален сведок што ја прорече неколку недели претходно.
Имено, од 12-ти до 14-ти август истата година, престојувал во хотелот “Славија” во Будва. Недалеку, во Свети Стефан на одмор биле претседателот на Сојузот на писателите на Германската Демократска Република, Херман Кант со неговата сопруга Вера Елшгел, која била многу позната актерка и пејачка на песни на Брехт, и композитор, автор на некои од најпознатите песни на Брехт, потоа Павле Десау со неговата сопруга Рут Бергауз, балерина и кореограф во многу театарски претстави правени по Брехт.
Кант му кажа дека, со цел да добие излезна визите за Србија, морал да побара потписи на тројца министри: Министерката за култура морала да потпише дека стои зад неговата посета на Југославија; министерот за внатрешни работи да потврди дека нема приговор и да му издаде виза; министерот за финансии да одобри да ја потроши својата странска валута, заработена од неговите книги. Беевме заедно, пиевме, јадевме, зборувавме. Беше познато дека некои темни облаци се множат над множи Чехословачка, па тие ме замолија да ги информирам што се случува. Јас реков дека мислам дека Црвената армија вмаршира во Чехословачка и насилно ги запре промените што може да се види во снимките од Прага.
Кант во неговата автобиографија „Одјава“ (Abspann, објавена во 1991 година) се сеќава на нашиот разговор вака: „Ивањи беа нашите соседи на брегот, но морето и планините, времето и кујната едвај одигра улога во нашите дискусии, бидејќи оваа година се уште беше во знакот на Прашката пролет. Ивањи настаните ги предвиде, ни ги опишпа ббидејќи како Титов преведувач, имаше поголеми сознанија кои се случија по 21 август. Јас се покажва како лоша пророк, затоа што ја негирав можноста Варшавскиот пакт да влезе така во земја со свој суверенитет … ”
Се сеќавам дека Кант навистина потоа тивко одговори дека ја исклучува можноста за нарушување на Црвената армија, се спречка со Десау, кој извика: “Ако се процени дека тоа (инвазијата) е неопходна за нашите пријатели, ајде да го направиме тоа” Тој се вцрви, крена глас во корист на Русите, на крајот и на мене, потоа мојата сопруга Драгана започна под маса да ме потчукнува за не му одам на нерви на стариот човек, може да добие срцев удар.
Следното утро, ние се ‘уште непојадени, стигна таксито за Десау: „За жал, не можев да реагирам на различен начин, бидејќи Кант најчесто молчеше Кој знае што ќе се напише во Берлин за мене..?”- ми рече на испраќање.
Штом си замина таксито, пристигна Кант: „Жал ми е, јас не се осмелив да бидам поенергичен, а видовте како се држеше Десау Кој знае што ќе се напише во Берлин за мене.”.
Мислев дека е страшно тоа што двата врвни уметници на Источна Германија, и на високи претставници на Комунистичката партија – официјално наречена Партија за социјалистичко единство на Германија – дури и далеку од дома, се толку претпазливи еден кон друг. Меѓу другото, Прашката пролет беше насочена против стравот од сопственото мислење.
По окупацијата на Чехословачка, источногерманската КП објави повик за обезбедување на социјалистичкиот развој во Чехословачка. Ова всушност беше потврда за „неопходноста” за учество на воените единици на таа земја во „воведување ред”. Отфрлањето на потпишувањето на таков став се сметаше за „најостра критика за партиската линија”.
Наскоро од Кант добив писмо напишано во Италија, во која тој вели … „Јас се преселив на село за да не ме најдат, да им потпишам. Тие не ме најдоа, но тие сами ме потпишале, а јас немав храброст да го објавам тој фалсификат. Дали ме обвинуваш заради тоа? ”
Кога бев во можност да пишувам за него преку неутрална адреса, јас одговорив: „Немам право да те осудам, јас не сум во твојата ситуација, јас не знам што јас би го сторила ако бев на твое место …”
Источниот германски поет Пол Винс одбил да го потпише писмото. Тој бил Евреин, но се вратил од Швајцарија во Германија за да се бори против Хитлер. Кога завршил во воениот затвор, тие не дознале за неговото потекло и за среќа, тој остана жив. Тој се спротивстави на партиската линија за Чехословачка, на никој не му било дозволено да објавува нешто што тој го напишал, и работел како слободен писател и новинар. Тој едвај преживувал благодарение на минималната пензија што ја добил како ветеран во борбата против фашизмот. Тој беше рехабилитиран и неговиот пасош беше вратен дури околу 1980 година. По обединувањето на двете Германии, бил пријавен дека работел како извор за источногерманската тајна служба, известувајќи, меѓу другото, и од Југославија. Тоа изгледало вака: дошол во Белград по падот на Марко Никезиќ и ми вели: „Моите момци се заинтересирани за она што вие и вашите пријатели се размислува за тоа, па кажи ми, те молам, она што можам да кажам дека ми кажа дека мислите … ”
Александар Дубчек од четвртата до седумнаесеттата година живеел во Советскиот Сојуз, каде што научил браварски занает и потоа отишол на курсеви на партијата. Генералниот секретар на Комунистичката партија на Чехословачка беше избран на 5 јануари 1968 година, на местото на непоправливиот сталинистите Антонин Новотни, кој пак до март истата година остана на функцијата шеф на државата. Кога конечно поднел оставка, генералот Лудвик Свобода беше избран за претседател на државата како носител на Орден на херој на Советскиот Сојуз за неговите воени заслуги.
Не е лесно да се сумира програмата на Прашкиот пролет што Дубчек ја нарече „социјализам со човечко лице”. Кои се побитните точки:
– ко-одлучувањето на работниците во компаниите, но не и приватизацијата – детали не беа разработени, но исто така се сметаше за блиска на самоуправувањето во Југославија;
– федерација место унитарната Чехословачка, еднаквоста на Словаците со Чесите;
– деполитизација на економијата – деталите сè уште не се познати;.
– слобода на науката и медиумите. Цензурата е укината, која досега постоеше како официјален механизам;.
– слобода на говор и собирање;
– рехабилитација на жртвите на сталинизмот.
Тој не ја промени водечката улога на партијата – исто како што не беше јасно како може да одигра „водечка улога”, ако се постигнат сите горенаведени реформи;
Дубчек во една прилика за тоа сосема недвосмислено изјавил: “. Ако не постои договор меѓу партијата и државата, Партијата мора да се промени, луѓето не може да се променат”. Јас не знам дали тој ги знаел стиховите од Бертолд Брехт, кој по задушување на бунт на работниците во Источна Германија, во јуни 1953 година, иронично напиша: „ Многу сум загрижен, слушам дека нашето раководство е незадоволен со својот народ, јас предлагам тоа да си избере некои други луѓе.”
(продолжува)
