Останува да се сетам на македонскиот поет Јован Стрезовски, кој во април наполни 90 години. Додека зборуваше на отворањето на Струшките вечери на поезијата, неговото тело трепереше. Сите го забележавме тоа и како да се тресевме со него
ДРАГОСЛАВ ДЕДОВИЌ
По дрвените прегради, кои веројатно го контролираат истекот на вода што се влева во коритото на реката, Дрим се движи кон север. Пет мостови беа изградени преку реката во градот. Првиот од нив е Мостот на поезијата. Добитниците на Златниот венец – најважните награди на поетскиот фестивал – обично ги изговараа своите стихови таму.
ИСТОРИЈА Струга се појавува на светската карта на поезијата во средината на 1960-тите. Во текот на сите овие децении, фестивалот стана едно од најинтересните меѓународни места за собирање на поетската елита. Многу врвни текстописци, без чии книги не можам да ја замислам мојата библиотека, дојдоа во Струга и се дружеа со своите балкански колеги овде.
Литературните нобеловци, веќе крунисани со слава, наздравија овде со вино. Јосиф Бродски беше спречен да дојде од неговата американска влада – војната во Југославија беше очекувана. Името на ирскиот нобеловец Симас Хини е запишано и меѓу поетите кои се закитија со струшка слава. Но, имаше и луѓе како Италијанецот Еугенио Монтале, кој ја доби Нобеловата награда дури по Струшкиот златен венец!
Сето ова е буквално опипливо во Паркот на поезијата. Ако одите по должината на западниот брег, по шеталиштето покрај реката, зад Центарот за култура, во кој имало подобри денови, има парк лево. За неинформираниот набудувач, паркот ќе изгледа сосема обичен. Но, оние што знаат за што станува збор, свесни се дека прошетката низ тој парк е всушност прошетка низ „светата шума на поезијата“.
Дрвјата во паркот беа засадени од лауреатите. Плочките под дрвјата го покажуваат ова. Таму е дрвото на Ханс Магнус Енчесбергер, Ален Гинзберг, Генади Аиги или Јан Рикос. Дрвото на Мија Павловиќ, Мак Диздар или Десанка Максимовиќ. Дрвото на Крлежа, дрвото на Чарлс Симиќ. Струга е единствена во овој парк во светот.
Далечната источна мудрост вели дека човекот треба да создаде едно дете во својот живот, да напише книга и да засади дрво. Овие лауреати постигнаа две од трите цели во Струга – не знам кои се децата.
ПО ТИТОВАТА УЛИЦА Прошетката низ Струга покажува дека градот е предодреден да се поврзе со реката. Многу кафулиња и ресторани на крајбрежјето каде што можете да пиете и да јадете сe што сака вашето срце – од турски чај што уживавме едно попладне, до скитско пиво во кафето „Кингстон“ со бескрајни разговори за пишување и преведување, до ресторани со национална кујна.
Во хотелот Белград, улицта Борис Кидриќ се претвора од кеј во пешачка зона – улица Маршала Тито.
Постојат земји и области во кои југословенското наследство не е обоено со новата „стара“ историја – така што поранешниот југословенски претседател доживотно се уште може постхумно да смета на неговите улици во Истра, Тузла или – во Струга.
Ја посетив и црквата Свети Ѓeорѓи – македонските икони секогаш ми шепотат нешто од минатото. А, веднаш зад него е градскиот пазар, каде светло -црвените пиперки ветуваат уште една турнеја на одличен македонски ајвар и оваа година.
Едно попладне, одам со Владимир Мартиновски на место каде што ретко доаѓаат туристи во потрага по знаменитости – во извидничкиот камп на брегот на езерото, управуван од неговиот пријател Игор. Во сенката на брезите и боровите, во близина на центарот, Игор започна бизнис среде пандемија во согласност со европските еколошки стандарди и – не може да се брани од работа. Зборуваме за парадокс – како пандемијата да врати некои луѓе во своите корени – поприродна средина, подобро дружење. Повеќе душа и помалку луксуз.
Зборуваме за парадокс – како пандемијата да врати некои луѓе во своите корени – поприродна средина, подобро дружење. Повеќе душа и помалку луксуз.
НАВИВАМ ЗА МОЈАТА ДУША Вториот ден од мојот престој во Струга, со Влатко – така го викаме Владимир – ја барам родната куќа на браќата Миладиновци, чие значење за локалната поетска традиција е неспорно. Миладинците биле добро образовани во 19 век, работеле напорно за да го просветлат народот, пишувале, патувале, биле блиски со сите пан-словенски сонувачи од тоа време и завршиле затворени во Цариград. Навистина ми се допадна песната на Константин Миладинов „Т’га за југ)“ која е неофицијална химна на сите емигранти кои патуваат од југ кон север во Европа неколку векови.
Истиот ден, ги запознав Влатко и Лидија Димковски, кои во 1991 година учествуваа на поетскиот фестивал во Струга, исто како и јас. Таа сега живее во Словенија и оваа година ја доби главната награда за книга песни напишани на македонски јазик. Се договоривме да го посетиме фото студио на Душко Đоргон. Тој не поздрави убаво и трпеливо ја објасни историјата на многу фотографии.
ФоОТОГРАФИИ Пнзиониран фотограф (81) не мораше да патува низ целиот свет за да прикаже познати современици-светот дојде кај него. До 2011 година, половина век, тој ги следеше Струшките вечери на поезијата низ објективот на неговите камери.
Се сеќава на познатите светски поети и нивното пријателство. Некои беа склони кон фотографија, некои не. Некои останаа со Душко во пријатен разговор, други побрзаа. Бидејќи еден од гостите во Струга беше Леополд Сенгор – сенегалски поет и тогашен прв претседател на независна земја – обезбедувањето не дозволи Душко да му пријде. Судејќи според фотографијата од неговиот приватен музеј – тој се приближи доволно.
Во студиото, книгите на светските поети, исто така, се наредени на една полица. Документи од минатото. Добар број луѓе чии лица ги гледам веќе не се меѓу живите. Но, тука сме, да ги паметиме заедно со Душко.
Морам да признаам, го замолив Душко да ми даде увид во старите фото албуми, за да не наидам на млад човек од 1991 година, на една од фотографиите од тогашните свечености или литературни претстави. Разгледав еден куп албуми, не се најдов себеси или девојките и момците од мојата генерација.
Но, гледајќи стотици фотографии, сфатив дека сите тие моменти кога Струга беше главен град на светската поезија неколку дена, ќе беа неповратно изгубени, да не беше Душко. Се збогуваме срдечно. Се надевам дека ќе го видам повторно.
ПЕСНАТА ВО ДОБАТА НА КОВИДОТ Се уште вреди да се спомене и пандемијата. Немаше традиционално читање на Мостот на поезијата, за да нема спонтан собир. Тие бараат потврда за вакцинација во барови, и кога ќе го покажете од паметен телефон, не сакаат да го разгледаат во детали. Многумина веруваат во вашиот збор. Струга и покрај се е поопуштена од Охрид. Помалку фенси, повеќе боемски.
Годинешниот добитник на Златниот венец, британската поетеса од ирски корени Керол Ен Дафи, не дојде. Како и преку други поети. Нивните видео обраќања потсетија дека светот се уште е во чудна фаза. Се и не е исто како порано. Се е малку духовно-виртуелно, и малку реално.
Би било неправедно да не се спомене Владан Крешковиќ, српски поет кој ја освои меѓународната награда за својата дебитантска книга „Париз, Тексас“ објавена во белградската енклава. Роден е 1988 година. Имаше три години кога јас бев тука за прв пат. Како што јас имав две години кога Јован Стрезовски го основаше фестивалот со други македонски поети во раните шеесетти години на минатиот век.
Поезијата се обновува. И покрај ерата во која доминираше површниот трепет на различни екрани. И покрај пандемијата. Струга останува место каде што се чувствува живиот пулс на многу јазици
ПОСЛЕДНОТО УТРО Се сеќавам дека последното утро во Струга, јас и Јовица Ивановски баравме бурек за појадок, и најдовме чорба од штур во таверна наречена – како поинаку – Т’га за југ.
Многу одлични моменти нема да бидат вклучени во овој запис: Посета на селото Вевчани, каде се негува карневалската традиција, која се прогласи за состојба во напад на духовита инспирација. Таму ја испивме најдобрата локална лоза во земјата во ресторанот Домаќинска куќа.
Или посета на селото Радожда, кое се протега покрај езерото во близина на границата со Албанија. Голем број рибни ресторани и да наоѓаме одлична риба и добро вино во најмала рака е претенциозно. Или ноќни читања на поезија во Струга на летната сцена, каде што секој што сакаше се приближуваше до микрофонот. Французин таму рецитираше и направи урнебесно шоу.
Сето тоа во моето сеќавање веќе станува лично, митолошко време во Струга.
Останува да се сетам на македонскиот поет Јован Стрезовски, кој во април наполни 90 години. Додека зборуваше на отворањето на Струшките вечери на поезијата, неговото тело трепереше. Сите го забележавме тоа и како да се тресевме со него. Jован прочита сe што имаше намера. Па, како да не видам во тоа барем привремена победа на поетскиот дух над распаѓачката материја?
Македонска поговорка вели – како Струга, нема друга.
