„Ајде да одиме во Трст да земеме фармерки, кафе и чевли“, велат Југословените желни за квалитетна стока што не ја наоѓаат дома. IИ такви гости – купувачи имало и по 100.000 за еден ден во викендите
ТАТЈАНА ЃОРЃЕВИЌ СИМИЌ
Трст, град на границата меѓу Италија и Словенија, поранешна југословенска република, беше голема стоковна куќа на отворено или шопинг мека за многу Југословени во 1970-тите и 1980-тите. Со воз, автомобил, автобус, илјадници Југословени ќе ја искористат можноста да дојдат во Трст за време на викендите без визи, што беше преседан за луѓето од Источна Европа, френетично трчајќи по продавниците и познатиот пазар Понте Росо, оставајќи милиони динари или германски марки. Трговците ги чекаа со раширени раце, многумина го научија и српскохрватскиот јазик, но обичните граѓани на Трст не беа многу љубезни кон Југовиќите, критикувајќи ги дека им го загадуваат градот, стои во еден текст- меморабилија на Би-Би-Си.
Децении подоцна, на пазарот Понте Росо нема тезги со се’ и сешто, сега таму се продаваат само цвеќиња.
„Вујко ми ја испушти чантата на сред дневна соба. Се надевав на нешто убаво, но она што се појави пред моите очи и пред очите на моите сестри, ги надмина сите наши очекувања“, пишува во една од приказните Азра Нухефендиќ, новинарка и писателка од Сараево која денес живее во Трст.
„Одеднаш, од торбата излезе експлозија на бои: светло црвена, жолта, зелена, виолетова, светло портокалова. За момент останавме без зборови, парализирани пред таа прекрасна гардероба“. Тоа беше кон крајот на 1960-тите, кога првите Југословени почнаа да пазаруваат во Италија.
За Азра, која тогаш била дете, кога еден од нејзините соседи или познаници рекол дека е во Трст, во нејзината мала глава одекнала веста рамна на онаа дека Нил Армстронг стапнал на Месечината.
Иако географски не припаѓаше на Југославија, овој италијански град на јадранскиот брег Југословените го сметале за нивен. Тоа беше нивната неприкосновена престолнина на шопингот и прозорец во светот на модата.
„Беше добро време, сите живееја на кредит, сите беа безгрижни, па пријателите во атомобил и отидовме за Трст по фармерки“, гласи стихот од песната на сараевската група Забрането пушење, која прикажува време на треска кога масата трча низ улиците на Трст и пазари.
На пазарот, кој се наоѓаше на еден од главните плоштади во градот, таканаречениот Понте Росо, од Белград, Загреб, Сараево, Скопје и други градови, луѓето масовно доаѓаа да купат се што ќе посакаат.
Младите бараа квалитетни фармерки, жените бараа чевли, мажите ќе трошеат пари на кафе и пијалоци. Некои само би отишле да пијат еспресо на јадранскиот брег.
Овој плоштад го добил името по претходниот мост Понтеросо (црвен мост) кој бил изграден во 1756 година на Големиот канал кој минува низ центарот на градот. Мостот првично бил изграден од дрво, а со текот на времето добил црвеникава боја, па оттука и името. Целта на каналот била помалите бродови и чамци да можат да влезат во градот за полесно да се товара и истовар стоката. Подоцна биле изградени и други мостови, како Понте Верде (зелен мост) и Понте Нуово (нов мост).
Со текот на времето, областа околу Гранд Канал стана важен трговски центар, попознат како област Терезијано.
Но, Југословените првенствено ги интересираше тоа што се продава таму квалитетна стока за малку пари.
Сконти, салди (попуст) врескаат натписи по бутиците и продавниците или италијанските трговци ќе ги намамат Југословените со истите извици, дури и на српско-хрватски.
„Ние во петок навечер со воз од Белград ќе стигнеме во сабота наутро.
Останувавме цел ден додека не пазаревме, а потоа се враќавме истата вечер“, вели Елизабета Стојковиќ, која како млада често доаѓала во Трст со својата тетка. Купувала фармерки и чевли, а тетка и дефинитивно купувала завеси кои, како што рече, ги немало во Белград.
„Купивме фармерки за нас, но и за продажба. Најпознати беа марките Rifle“, изјави Стојковиќ за Би-Би-Си. „Би облекувале еден пар над друг, за да пренесеме што повеќе преку граница“.
Карло Нистри од Трст, е сопственик на бутикот во кој најмногу се купувале фармерки Rifle. Тој го отворил бутикот во 1954 година и е еден од ретките трговци кои не ја затвориле продавницата кога Југословените престанале да доаѓаат во Трст.
„Со текот на времето, клиентите почнаа да го користат зборот патент наместо Тексас. „Бараа Рифл Рифл, Рифл Луис, Рифл Карера“, изјави Нистри за Би-Би-Си со насмевка. „Производството на овој бренд фармерки тогаш беше во Фиренца, каде дневно се правеа 43.000 пара.
„Околу 30.000 долари би пристигнале во Трст и сè би се потрошило за време на викендот.
Покрај овој бутик, Карло Нистри бил сопственик и на продавницата Magacini San Sebastiano, која била како еден вид стоковна куќа која продавала сè: фармерки, чевли, мантили, пенливо вино, кафе, јоргани, како и кукли. „Декоративните кукли беа популарни некое време. Ги ставија во кревет во спалната соба. Југословените беа луди по нив“, се сеќава Нистри.
„Повеќе од 80 отсто од бутиците и продавниците се затворени. Многу сопственици банкротираа. Беше страшна паника“, изјави Нистри.
Секоја сабота, овој италијански град бил повторно граден од луѓе.
Освен со воз, муштериите доаѓаа и со автобуси, но и со автомобили.
Тие би се паркирале по целиот брег на градот.
Најпопуларен автомобил меѓу „Југовиќитево тоа време беше Фиќо ли Застава 750. Беа организирани и таканаречени шопинг-туристички тури за викендот.
Порано имаше околу сто илјади луѓе во еден ден. „Во основа, никој не остана да спие во Трст, никој не губеше време во ресторани. Се сеќавам дека сите јадеа големи сендвичи“, вели Венди Д’Еркол од Трст, ќерка на продавач на долна облека.
„Жителите на Трст не купуваа на овој пазар и многумина со презир гледаа на Југословените. „Тие би рекле дека го валкаат нивниот град. Но, трговците едвај ја чекаа саботата, бидејќи сите динари или марки што ќе ги понесат со себе дојденците ги трошеа во еден ден.
„Во понеделник, сопствениците на продавници одеа во банките со црни вреќи полни со пари за да разменат динари или марки за лири“, вели Д’Еркол.
Камбио валута (менувачка) беше уште еден поим што Југословените добро го научија. „Манлиците, дури и нелегалните, банките, заработуваа многу пари, тоа беше голем раст на кредитните институции од сите делови на Италија“, се сеќава фотографот Клаудио Ерне за Ал Џезира.
„Тука отворија седишта да менуваат пари, а потоа бум, се пукна. Следеа стечаи“, вели фотографот, кој еднаш со камера сними како изгледа крајбрежјето полн со автобуси со автобуски таблички од различни југословенски градови.
Како потсетување на ерата во која Трст беше омилено место за шопинг за многу Југословени, но и место каде луѓето одеа само на кафе, Венди во соработка со културниот центар Жисеруно во Трст организираше изложба на фотографии „Ponterosso Memoria ” минатата година.
Додека остатокот од Истокот ја имаше Железната завеса, Југославија го имаше Трст.
Овој најпознат италијански град во источна Европа стана нераскинлив дел од луѓето кои од поранешната држава отишле таму да купат се што немаат. И тоа благодарение на познатиот „црвен пасош“ кој ги отвори вратите на Западна Европа.
„Југословените го гледаа овој град како свој, а тоа беше исклучок во Европа, која беше поделена на источен и западен блок“, изјави за Би-Би-Си Франческа Роланди, историчар и постјугословенски експерт.
Масовниот шопинг во Трст започна во втората половина на 1950-тите, кога беше потпишан Договорот од Удине, кој дозволуваше трговија во пограничните области.
„Прво, тоа беа жителите на Истра, пограничната област со Италија. Тие добија таканаречена пропусница која им овозможуваше четири пати месечно да ја минуваат границата со Италија. Меѓутоа, масовното појавување на шопинг започна во 1960-тите, кога југословенските граѓани почнаа лесно да добиваат пасоши, што беше единствениот случај во Источна Европа“, објаснува Роланди.
Со текот на времето, шопингот во Трст стана популарен низ цела Југославија и тоа беше епохален феномен, како за туристите-купувачи, така и за самиот град.
„Од една страна, средната класа и богатите купуваа облека и чевли во бутици. Произведено во Италија беше статусен симбол.“
„Од друга страна, повеќето луѓе купуваа евтина облека во продавниците во областа Борго Терезиано, како и на тезгите на плоштадот Понте Росо“, вели Роланди. Иако сè беше шверцувано, главно тоа беа фармерки. Слободан Ѓорѓевиќ од Смедерево продавал од педесет до сто пара фармерки неделно.
Стоката му ја донеле колегата и сопругата, кои секој викенд оделе на шопинг.
„Работевме во фабриката Херој Тоза Драговиќ која поправаше возови. Имавме и режиски билети со кои можевме да патуваме бесплатно или по намалени цени. „Мојот колега ги сокри фармерките под седиштето или во таваните на купето. Имаше клучеви или таканаречени брави за демонтирање на седиштата или отстранување на страните на таванот“, објасни Ѓорѓевиќ за Би-Би-Си.
Вели дека фармерките ги продавале по двојно поскапа цена, понекогаш и повеќе од тоа. Шверцот не и бил непознат на царинската полиција, но многумина сведочат дека цариниците биле прилично толерантни.
Односот што овој италијански град го воспостави со клиентите од соседната земја беше амбивалентен. Од една страна, Трстјани ги презираа Југословените, од друга страна, малопродажниот сектор во голема мера зависеше од нив.
Сепак, бројот на клиенти е намален од втората половина на 1980-тите, кога југословенската влада воведе мерки за да ги обесхрабри граѓаните да користат девизи во странство.
Драматичното отсуство на клиенти започна со војната во 1990-тите и создавањето на Шенген зоната, што го оневозможи движењето на Југословените. Повеќето дуќани во Борго Терезијан се затворени или завршиле во рацете на нови сопственици. Плоштадот Понте Росо е обновен, не оставајќи ништо да потсетува на годините кога Трст беше омилен град на Југословените.
Времињата се сменија. Трст стана пријатен град за живеење на море, а граѓаните на поранешните југословенски републики повеќе не доаѓаат да купуваат фармерки, кафе, чевли, туку најмногу станови – велат оние кои дошле таму во време на војните во Југославија, како бегалци.
