Кој економски систем најмногу придонесува за благосостојбата на човекот? Ова е клучно прашање на нашата возраст, затоа што по 40 години неолиберализам во САД и другите развиени економии, откривме дека овој рецепт не функционира – коментира познатиот економист за „Гардијан“
ЈOЗЕФ СТИГЛИЦ
Неолибералниот експеримент – намалување на даноците за богатите, дерегулација на пазарот на трудот и производите, финансирање и глобализација – се покажа како спектакуларен неуспех. Растот е помал отколку што беше во две и пол децении од Втората светска војна, со најголем профит концентриран на врвот на скалата на приход. После неколку децении стагнација и дури пад на приходите на сите други (ставки), неолиберализмот мора да биде прогласен за мртов и затрупан.
Денес се натпреваруваат најмалку три главни политички алтернативи за кои ќе се најде на свое место: екстремно десничарскиот национализам, лево-центристичкиот реформизам и прогресивната левица (немајќи десничарски центар-носител на неолиберален неуспех). Сепак, со исклучок на прогресивната левица, овие алтернативи сè уште ги прогонуваат формите на неолиберална идеологија чиј рок истече (или барем треба да биде).
Центристичката левица, на пример, го претставува неолиберализмот со човечкото лице. Неговата цел е да ги преведе политиките на поранешниот американски претседател Бил Клинтон и поранешниот британски премиер Тони Блер во 21 век, со мали измени на доминантните модели на финансирање и глобализација. Во исто време, националистичката десница се одрекува од глобализацијата и ги посочува прстот кон мигрантите и странците како причина за сите проблеми на денешницата. Сепак, како што ни покажува правилото на Трамп, националистичкото право е посветено, барем во својата американска верзија, на намалување на даноците на богатите, дерегулирање и намалување или укинување на социјалните програми.
Наспроти тоа, третиот камп се потпира на она што јас би го нарекол прогресивен капитализам, чија што економска платформа се заснова на четири приоритети.
Првиот е да се врати рамнотежата меѓу пазарот, државата и граѓанското општество. Проблеми како што се бавниот економски раст, растечката нееднаквост, финансиската нестабилност и деградацијата на животната средина, сите потекнуваат од пазарот и не можат да се надминат само преку пазарните средства. Државите имаат должност да го ограничуваат и обликуваат пазарот преку регулативи што се однесуваат на екологијата, здравството и безбедноста на вработените. Исто така, задача е на државата да го направи она што пазарот не може или не сака да го направи, на пример да инвестира во основни научни истражувања и технологија, како и во образованието и здравјето на своите граѓани.
Вториот приоритет е да се прифати знаењето дека таканареченото „богатство на народите“ се заснова на резултатите од научното истражување – проучување на светот околу нас – и социјална организација која им овозможува на големите групи на луѓе да работат заедно за општото добро. Пазарите играат клучна улога во поттикнувањето на социјалната соработка, но тие служат само за оваа цел ако подлежат на владеење на правото и демократска контрола. Инаку, поединците можат да се збогатат искористувајќи ги другите и да извлечат богатство од кирии, наместо да создаваат богатство преку автентична креативност. Голем дел од денешните богати луѓе го должат своето место на врвот за експлоатација. Политиките на Трамп, кои поттикнуваат закупничко однесување при уништување на вистинските извори на создавање богатство, работат во нивна корист. Прогресивниот капитализам се обидува да го направи токму спротивното.
Ова нè носи до нашиот трет приоритет: решавање на растечкиот проблем на концентрираната пазарна моќ. Преку искористување на предностите на информациите, искористувајќи ги потенцијалните конкуренти и ги зголемуваат бариерите за влез, доминантните компании се во состојба да се посветат на огромна закупнина, на штета на сите други. Порастот на моќта на корпоративниот пазар, во комбинација со падот на моќта за договарање на работниците, во голема мерка објаснува зошто нееднаквостите се толку големи, а растот е толку бавен. Освен ако државата не преземе поактивна улога од неолиберализмот, овие проблеми ќе станат уште поизразени, пред се заради напредокот во роботизацијата и развојот на вештачката интелигенција.
Четвртиот клучен елемент на прогресивната платформа е да се намали врската помеѓу економската моќ и политичкото влијание. Економската моќ и политичкото влијание меѓусебно се зајакнуваат и саморепродуцираат, особено во земји како што се САД, каде на богатите лица и корпорации им се дозволува неограничено вложување во изборни кампањи. Бидејќи САД брзо се приближуваат кон фундаментално недемократскиот систем на „еден долар, еден глас“, проверките и балансите потребни за да функционира демократијата, според голема веројатност, нема да преживеат: ништо нема да може да ја ограничи моќта на богатите. Ова не е само морален и политички проблем: економиите со помали нееднаквости се всушност поуспешни. Затоа, прогресивно-капиталистичките реформи мора да започнат со елиминирање на влијанието на парите врз политиката и намалување на нееднаквостите во богатството.
Не постои магично стапче што може да ја врати штетата направена со децении неолиберализам, но сеопфатната платформа што ја скицирав во овој текст може да ја започне. Прашање е само дали реформите ќе бидат решени во справувањето со проблемите, како нееднаквоста и пазарната моќ, бидејќи приватниот сектор е во креирањето на овие проблеми.
