Извадок од фељтонот на Јадранка Мршиќ, експерт за пензиското осигурување што излегува во порталот pari.som.mk , каде можете да го следите во повеќе продолженија
ЈАДРАНКА МРШИЌ
Пензијата не е подарок од државата – таа е право што пензионерот веќе го платил однапред со децении работа и придонеси. Каде завршува законот и каде почнува политиката
Македонскиот пензиски систем во изминатите две години се соочува со сериозни предизвици, кои произлегуваат од суспензијата на законски утврдениот модел на усогласување на пензиите („швајцарска формула“) и воведувањето на линеарно зголемување без соодветна правна и економска основа. Овие промени отвораат прашања за правната заштита на стекнатите права, одржливоста на пензискиот фонд и етичките аспекти на политичкото користење на пензиските политики.
Пензискиот систем е темелна компонента на социјалната заштита и претставува механизам за обезбедување на економска сигурност во старост, инвалидност или семејна загуба. Неговото функционирање се темели на принципите на придонесност, правичност и одржливост. Секоја интервенција во моделот на усогласување на пензиите мора да биде во согласност со законската рамка и да се темели на економски показатели, со цел да се зачува довербата на осигурениците и стабилноста на системот.
Законска рамка и швајцарската формула
Член 37 од Законот за пензиско и инвалидско осигурување ја утврдува т.н. швајцарска формула како механизам за редовно усогласување на пензиите врз основа на растот на просечната плата и инфлацијата. Овој модел има за цел да ја задржи куповната моќ на пензионерите и е правно стекнато право, а не дискрециона мерка на извршната власт.
Од законска перспектива, суспендирањето на швајцарската формула без јасна и аргументирана правна основа може да се толкува како повреда на начелото на владеење на правото и правната сигурност. Законите за пензиско осигурување обично ја содржат формулата за индексација токму за да се обезбеди предвидливост и стабилност на примањата, а дискреционите интервенции го поткопуваат тој механизам. Во уставен контекст, тоа може да отвори прашања поврзани со еднаквоста пред законот и правото на сопственост (како што пензијата е призната во судската практика како стекнато имотно право), особено ако се докаже дека одредена група е неоправдано оштетена.
Каде завршува законот и каде почнува политиката
Суспендирањето на примената на формулата во 2024 година, продолжено и во 2025 година претставува преседан со потенцијални уставно-правни импликации, затоа што принципот на стекнати права и правната сигурност се клучни; меѓународни стандарди (ILO C102, European Social Charter) поддржуваат предвидливи и адекватни пензии.
Линеарно зголемување: Политички, економски и етички импликации
Линеарното зголемување подразбира доделување на ист износ на сите пензионери, независно од висината на нивната пензија и од уплатените придонеси во текот на работниот век. Иако оваа мерка може привремено да ги зголеми приходите на пензионерите со најниски примања, таа предизвикува:
Негативни економски последици:
Нарушување на придонесниот принцип
– Линеарното зголемување значи дека сите пензии растат за ист апсолутен износ, без разлика на уплатените придонеси и заработените години, што ја нарушува врската „придонес – примена корист“.
Долгорочен финансиски товар врз пензискиот фонд
– Ако се зголемат пензиите без усогласување со растот на придонесите (од плати и вработеност), системот станува фискално неодржлив.
Ерозија на реалната вредност на повисоките пензии
– Пензиите на оние што вложиле повеќе придонеси реално се намалуваат во однос на трошоците за живот.
Поттик за „морален хазард“
– Кога се испраќа порака дека вложувањето поголеми придонеси не носи пропорционална награда, се демотивира формалната работа и уплата на целосни придонеси.
А се предизвикуваат и политички последици:
Популистички ефект
– Линеарните зголемувања се користат како политички потег за добивање поддршка пред избори, без системска проценка на последиците.
Нарушување на довербата во институциите
– Кога законскиот механизам (членот за индексација) се суспендира, се создава впечаток дека правата се „релативни“ и зависат од политичка волја, наместо од предвидливи правила.
Конфликти меѓу пензионерските групи
– Пензионерите со повисоки придонеси чувствуваат неправда и дискриминација, што може да доведе до поделеност и судски тужби.
Преседан за идни суспензии на права
– Откако еднаш ќе се прекине законски утврдена индексација, станува полесно тоа да се повтори.
И етички последици:
Повреда на принципот на правичност (equity)
– Во пензискиот систем, правичноста подразбира дека придонесот и наградата се пропорционални. Линеарното зголемување ја урива таа пропорционалност.
Дискриминација на оние што повеќе работеле и плаќале
– Долгогодишните придонесувачи со повисоки пензии се казнети со фактичко намалување на реалната вредност на нивниот доход.
Манипулација со ранливи групи
– Наместо трајни системски решенија, ваквите мерки често служат за краткорочно политичко влијание врз најсиромашните.
Ерозија на социјалниот договор
– Пензискиот систем се базира на меѓугенерациска солидарност; кога едната страна се чувствува изневерена, довербата се губи.
Тоа значи отстапување од принципот на правичност меѓу генерациите и пензионерите, бидејќи се нарушува врската меѓу уплатените придонеси и очекуваните придобивки.
Кумулативна споредба на ефектите од законското (швајцарска) формула и линеарното зголемување 2024 до 2026 година.
