Аљенде веќе беше цел на брутални напади од администрацијата на американскиот претседател Ричард Никсон, кои беа дизајнирани од тогашниот советник за национална безбедност Хенри Кисинџер, а извршени од Централната разузнавачка агенција (ЦИА)
ХОРХЕ КАСТАНЕДА
Одбележувањето на годишнините од државните удари може да биде тешко, особено во Латинска Америка каде што државните удари – и каудиљите од редовите на армијата кои често доаѓаа на власт по тие удари – се широко распространет феномен. Државниот удар со кој беше соборен демократски избраниот претседател на Чиле, Салвадор Аљенде, на 11 септември 1973 година, може да се смета само за еден во низата. Но, оваа трагедија има некои уникатни карактеристики, забележани во мноштвото книги, документарни филмови и коментари во весниците кои – во некои случаи нудат нови сознанија – ја одбележуваат 50-годишнината од државниот удар и го преоценуваат периодот на власт на Аљенде, кој ќе заврши со неговиот прерано и насилна смрт.
Аљенде вети демократски социјализам: мирна револуција со вкус на „емпанади и црвено вино“, како што рече, со што го нагласи уникатниот национален карактер на неговиот политички проект. Социјалистичкиот систем што требаше да се воспостави со одржување слободни избори, наместо насилно да му се наметне на општеството, претставуваше историска новина и затоа луѓето во далечните земји како Италија и Франција со голем интерес следеа што се случува во Чиле. До денес, многу Чилеанци ја паметат владата на Аљенде по неговите искрени напори да обезбеди општествено влијание на оние кои претходно немале.
Бруталноста со која генералот Аугусто Пиноче го прекина овој експеримент е исто така уникатна. И покрај многуте преврати во Латинска Америка, никогаш досега не била бомбардирана претседателска палата, а телото на претседателот било извлечено од урнатините. Згора на тоа, тоа беше институционален удар, а не типичен воен удар мотивиран повеќе од лична амбиција отколку од идеологија; целокупните вооружени сили и целата полиција го поддржаа режимот на Пиноче.
Ова беше резултат на голем број фактори. За почеток, и пред да ја преземе функцијата, Аљенде веќе беше цел на брутални напади од администрацијата на американскиот претседател Ричард Никсон, кои беа дизајнирани од тогашниот советник за национална безбедност Хенри Кисинџер, а извршени од Централната разузнавачка агенција (ЦИА). Извештајот на црковната комисија за 1975/76 година. подготвено од Комитетот за разузнавање на Сенатот, а деталното истражување на Питер Корнблуч, висок аналитичар во Архивата за национална безбедност, детално ги документираше овие интервенции од страна на американската администрација.
Но, исто така беше јасно дека експлицитно социјалистичкиот политички проект ќе наиде на жесток отпор и дека ќе биде потребно силно лидерство за да се неутрализираат конзервативните напади. Алијансата за народно единство на Аљенде, сепак, не можеше да ги преведе пофалните намери во доследна акција.
Политиката на владата за стимулирање на економијата со зголемување на потрошувачката, на пример, беше неодржлива. Во отсуство на поголеми инвестиции, таквиот пристап неизбежно доведе до краткотраен период на економско забрзување, кој заврши со недостиг, широко распространет црн пазар и хиперинфлација.
Коалицијата на Аљенде, исто така, во голема мера се исклучи себеси од меѓународните трендови, кои во тоа време беа решително дефинирани од Студената војна. Покрај усвојувањето на антиколонијалистичката реторика, неговата влада работеше на поблиски врски со Куба, што можеше да се види од 23-дневната посета на Фидел Кастро на Чиле во 1971 година; залудно се обидуваше да воспостави привилегирани односи со Советскиот Сојуз; се судри со САД, кои енергично се спротивставија на експропријацијата на американските компании со минимална или без надомест.
Но, најголемиот неуспех на Аљенде беше неговата неспособност да добие доволна социјална и политичка поддршка за неговиот проект наспроти силен внатрешен и надворешен притисок. Тој имаше можност да формира широка коалиција: на претседателските избори во 1970 година, Аљенде и Радомиро Томиќ, демохристијанскиот кандидат, имаа слични платформи и обајцата се залагаа за длабоки, структурни реформи. Аљенде зборуваше за „чилеанскиот пат кон социјализмот“, Томиќ за „некапиталистичкиот пат кон развојот“. Вкупно освоиле 64,7 отсто од гласовите. Но, и покрај навидум сличните идеи за тоа како да се обезбеди „социјалното и политичкото единство на народот“, како што рече Томиќ, демохристијаните склучија сојуз со десничарската Национална партија, создавајќи на тој начин моќен опозициски блок. Аљенде никогаш нема да може да го израмни кругот на спроведување на демократска и мирна револуција со поддршка од само 37 проценти.
Во отсуство на силен сојуз меѓу центарот и левицата, сите напори за преуредување на структурите на моќ на демократски начин беа осудени на неуспех. Енрико Берлингер, поранешен генерален секретар на италијанската комунистичка партија, во тоа време најсилната комунистичка партија на Запад, го препозна овој факт и, во годината на соборувањето на Аљенде, предложи, како што рече, „историски компромис“ со демохристијаните и другите италијански партии.
Главната лекција од неуспехот на патот на Чиле до социјализмот никогаш не била поактуелна како денес, кога претседателот Габриел Бориќ, би се рекло, се обидува да ги следи стапките на Аљенде. Пред да влезе во претседателската палата во март 2022 година, Бориќ го надмина протоколот и се поклони пред статуата на Аљенде. И тој ветува дека повторно ќе ги отвори „широките патишта“ кои водат кон „подобро општество“, како што предвиде Аљенде дека другите ќе направат во неговото познато последно обраќање до нацијата. Можеби е на хоризонтот „нов чилеански начин“, способен да ги реши социјалните тензии под демократска влада и да ја задоволи широко распространетата желба за институционални промени.
Но, 18-те месеци на Бориќ на власт не беа лесни. Набргу по инаугурацијата, гласачите на референдум децидно го отфрлија првиот нацрт на новиот устав изготвен од конвенција составена главно од независни и левичарски експерти. Посебниот фокус на тој нацрт-устав на прогресивните приоритети, како што се заштитата на животната средина и правата на домородните, се покажа премногу радикален за повеќето Чилеанци. Вториот уставен референдум ќе се одржи овој декември, кога ќе биде понуден нов текст изготвен со конвенција во кој екстремната десница има мнозинство, иако исходот од таа декларација останува неизвесен. Дополнително, се понепријателскиот Конгрес одби да ги усвои неговите реформи во даночната политика, социјалното осигурување и здравствената заштита.
И покрај тоа што победи на претседателските избори со 55,9 отсто од гласовите, Бориќ има проблем да ја претвори мнозинската поддршка на изборите во мнозинство во законодавниот дом. Сега тој се соочува со истиот предизвик со кој се соочи Аљенде пред 50 години: како да се трансформира општеството преку демократски средства без широка политичка коалиција. Бориќ мора да научи од експериментот на Аљенде и да склопи силни сојузи – и тоа мора да го направи брзо, бидејќи анкетите покажуваат растечка носталгија за диктатурата на Пиноче, што се рефлектира во популарноста на екстремната десница предводена од Антонио Каста. Ако тоа не се случи, владата која се обидела да направи сè може повторно да заврши без ништо.
(Авторот е поранешен мексикански министер за надворешни работи)
