Иако македонската формула е речиси идентична со студентските барања во Србија – истрага, владеење на правото и нови избори – постојат три клучни разлики, домашни и надворешни
ДАНИЕЛ БОХШЛЕР – ЗДРАВКО ВЕЛЈАНОВ
Во сенка на конфликтот меѓу владата и демонстрантите во Србија, решението за конфликтот може да лежи во формулата на Договорот од Пржино. Имено, за време на политички жестоката пролет 2015 година, владата и опозицијата постигнаа договор во скопската населба Пржино за решение на политичката криза. Слично на сегашната ситуација во Србија, граѓаните потоа се побунија против системската корупција и против сè поавторитарната влада. Македонската пролет беше предизвикана од аферата „прислушување“, што беше еден од клучните елементи на репресија врз граѓанското општество, слободните медиуми и опозициските партии.
Во Пржино, партиите се согласија да назначат специјален обвинител за истрагата за прислушувањето. Партијата на премиерот, националистичката партија ВМРО, се согласи да формира преодна влада од сите главни партии до одржувањето на предвремени избори и да ја предаде власта ако не победи на изборите со демократски средства. Сепак, иако таа македонска формула е речиси идентична со барањата на студентите во Србија – истрага, владеење на правото и нови избори – постојат три клучни разлики, домашни и странски.
Прво, студентите. Кога српскиот претседател ги покани студентите да разговараат и да бараат решение за кризата, тие елоквентно одговорија дека „тој не е надлежен“. Со тоа, тие презентираа убедлив аргумент: целта на протестот беше да се укаже на отсуството на правна одговорност за несреќата во Нови Сад, како и судството да работи според законот, а не според волјата на моќните. Значи, додека студентите се залагаа за владеење на правото и одговорни институции, претседателот Александар Вучиќ наместо тоа бараше политички договор. Во оваа светлина, дури и отстапката на владата да го зголеми буџетот за образование за 20 проценти, што беше барање на студентите, може да се протолкува како замолчување на бунтот и игнорирање на 16-те жртви од Нови Сад.
Пржинскиот договор во Северна Македонија беше позначаен, бидејќи нудеше соодветни институционални промени и промена на владата, т.е. преодна влада и нови избори, сето тоа со гаранција од ЕУ дека ќе се почитуваат демократските стандарди. Инсистирањето на ЕУ за враќање на опозициските партии во парламентот во Северна Македонија дојде со назначувањето на министрите за внатрешни работи, труд и финансии, предводени од опозициските социјалдемократи. Државната изборна комисија беше исто така проширена во корист на опозицијата. Последните два клучни елементи беа ревизијата на избирачкиот список, многу спорно прашање на претходните избори, и балансирањето на пристапот до медиумите со специфични правила за да се обезбеди балансирана распределба на времето на националните канали.
Второ, опозицијата. Во Северна Македонија, студентското движење беше децентрализирано и хетерогено, но донекаде отворено за опозицијата. Имено, студентите и поддржувачите на опозицијата беа обединети од чувството дека и двајцата се жртви на тајни служби и прислушување. Ова отвори врата за опозицијата да игра поактивна улога, и на улиците и зад затворени врати. Опозициската Социјалдемократска партија беше дури и организатор на еден од најголемите протести во земјата, сè додека учествуваше во разговорите за институционално решение на кризата. За разлика од нивните македонски колеги, српските студенти гласно се дистанцираа од сите опозициски партии и граѓанското општество. Нивното одбивање на каков било вид соработка ја одразува широко распространетата недоверба на српската јавност во опозициските партии; а таа недоверба со години ја негуваа прорежимските медиуми и кампањите на социјалните мрежи. Затоа, денес е тешко да се постигне договор за транзицијата, а тоа секако влијае на пристапот на меѓународната заедница кон Србија и српската опозиција.
Трето, ЕУ одигра клучна улога во Северна Македонија. Покрај големиот притисок од улиците и блокадата на институциите, владата на премиерот Никола Груевски беше под силен притисок и од Брисел, па дури и од Европската народна партија, односно партија поврзана со тогаш владејачката македонска партија, ВМРО. ЕУ бараше фер избори, кои треба да ги спроведе реформирана изборна комисија, ребалансирани во корист на опозицијата. Таа побара реформа на избирачкиот список и на јавниот медиумски сервис, за да не известува еднострано во корист на владејачката партија. За тој преоден период, ЕУ дополнително побара вклучување на тројца министри од опозицијата (внатрешни работи, труд и финансии) во преодната влада и враќање на опозицијата во парламентарните клупи. ЕУ дури испрати и специјален известувач, Питер Ванхаут.
До ден денес, ехото на гласот на Ванхаут може да се чуе во изјавата на европската комесарка Марта Кос дека „барањата на студентите се речиси идентични со она што ЕУ го бара од Србија“. Сепак, за да ја принуди владата на компромис, Ванхаут се закани со санкции и меѓународна изолација против опструктивните политичари. Во Србија, по периодот на меден месец во кој студентите возеа велосипеди и трчаа маратони до Стразбур и Брисел, нема решително отстапување на Европската комисија од владата на Вучиќ. Недостатокот на јасни изјави од претседателката на Европската комисија, фон дер Лајен, зборува сам за себе. Се чини дека ЕУ се плаши да не ги оштети добрите односи со Србија и дека по патот ја губи преостанатата доверба на српското општество во ЕУ. Со други зборови, таа се плаши од неизвесноста на српската политика по Вучиќ и затоа не прифаќа дека во демократијата иднината е секогаш неизвесна.
Српските студенти можеби не се запознаени со сите историски детали за Пржино, но нивните аргументи го отсликуваат историскиот чин во сите негови нијанси. Од една страна, договор во стилот на Пржино веројатно би обезбедил најстабилен излез од кризата во Србија. Од друга страна, Пржино е против идејата за „пленум“, демократско, делиберално и партиципативно донесување одлуки што ја заговараат студентите, бидејќи претставува договор зад затворени врати. Всушност, македонското општество денес многу скептично гледа на ехото од Пржино: иако тоа доведе до краткорочна промена на власта, можноста за позначајни реформи беше пропуштена. Граѓаните на Србија го знаат ова многу добро: шести октомври не се случува преку ноќ, туку трае со децении а бара силна и решителна влада.
(Бохшлер е професор по политички науки во Централноевропскиот универзитет во Виена а Здравко Велјанов е докторант на истиот)
