Атмосферата на антифашизмот на градоначалникот на Белград се појави и над одбележувањето на ослободувањето на некогашниот главен град на федерацијата. Па многу работи едноставно се измешаа, Најнапред четничкиот градоначалник исчезна од градот а јас шетајчи низ улиците се прашував зошто, „овој град фрлаше светла далеку“, како што пееше Милан Младеновиќ, а денес, што остана од него на таа мрачна прослава?
ЈАНКО БАЉАК
Црно-белата советско-југословенска копродукција „Проверено мин њет“ (Проверено нема мини) се занимава со деновите на ослободувањето на Белград во 1944 година. Режијата е од мојот покоен професор Здравко Велимировиќ и Јуриј Лисенко според сценарио. од Предраг Голубовиќ. Тоа беше годината кога сум роден. Премиерата се одржа на Денот на победата во 1965 година.
Додека се прикажуваат почетните наслови на филмот, гледаме снимка од четиринаесетминутниот советски филм снимен од храбри сниматели од единиците на Третиот украински фронт. Отсекогаш сум бил фасциниран од професијата воен снимател. Во пеколната битка секој миг размислуваш како да преживееш, со пушката влечеш и тешка филмска камера. Уверете се дека кадарот е смислен и остер.
По документирањето на заедничките битки на партизаните и Црвената армија во Авала, Чукарица, Караѓорѓевиот парк и Славија, документарците го снимаат и погребот на паднатите советски војници на Плоштадот на Републиката. Највпечатливите делови од документарниот материјал со кој започнува „Проверено мин њет“ се насмеаните лица на граѓаните кои се радуваат на слободата на Белград. Илјадници луѓе со ентузијазам ги поздравуваат ослободителите. Огромна среќа зрачи од секој кадар.
По многу години, повторно го гледав тој одлично режиран жанровски филм во кој Бранко Плеша, заедно со неговите советски другари и пријателка во лагуните на Калемегдан, ги отстрануваат преостанатите опасности од мините и гнасните планови на германскиот окупатор кој зад себе остави опасна диверзантска група при повлекување од градот.
Повод за гледањето беше прославата на 80 години од ослободувањето на Белград. Мојата интимна проверка дали живеам и шетам по истите улици на истиот град каде што моите сограѓани од советскиот документарец ентузијастички се радуваа на својата слобода.
Зашто, „овој град фрлаше светла далеку“, како што пееше Милан Младеновиќ. А денес, што остана од него на таа мрачна прослава што не беше ни тоа?
Го имавме четничкиот градоначалник Александар Шапиќ, кој за секој случај исчезна од градот за време на прославата. Не ја забранува Парадата на гордоста или „ослободувањето на Белград“, но подобро е да го нема во тие денови, да загине под земја. Само да не си го уништи имиџот на корисен идиот кој во време кога главниот град се распаѓа на сите фронтови, ги бојосува „комунистичките возила“ на Градската сообраќајна служба во „немањичко сина боја“. Потоа, по примерот на војводата Шешеља, повторно со глог го раскопува гробот на Тито и го преместува во Кумровец. А потоа градските власти приоритетно бараат место за споменик на Дража и се сеират над судбината на „германскиот мост на Сава“. Во неговата неактивна инвентивност, следниот потег може да биде да го испрати железните остатоци од урнатиот мост Сава до Олаф Шолц во Германија. Кога може Броз да оди до Кумровец, може и мостот за Берлин.
Значи, го немавме Шапиќ на прославата што не се ни случи. А како изгледаше таа имитација на живот и славење? Го имавме претседателот Вучиќ, кој ја искористи прославата да го покаже своето познавање на рускиот јазик со неколку учтиви реченици во Руската куќа, каде што му беше доделена членска книшка во библиотеката. Значи, можеме да заклучиме дека тој зборувал во својство на „член на библиотеката“.
Тогаш некој му рекол дека споменикот на Непознатиот јунак на Мештровиќ е поставен по ослободувањето на Белград и дека треба да положи венец на Авала.
Секако знаеше дека не е така, но бидејќи во душата сè уште беше „скриен четник – скриен Европеец“, мразеше да помине под таа петкратна капија на улицата Рузвелтова и да оддаде вистинска, човечка почит на 1.386 Борците на НОВ и ПОЈ и 711 борци на Црвената армија кои беа преместени од заедничкиот гроб на Плоштадот на Републиката на Гробиштата на ослободителите во Белград.
И тогаш се чувствува виновен што на комеморацијата за Денот на примирјето во Париз пред Триумфалната капија седи сам на трибините како несакан гостин. Говорникот на состанокот во Глина во 1995 година, бранителот и рехабилитаторот на воените злосторници одамна се откажа од антифашизмот (Шапиќ, сепак, е негов градоначалник). Со овој чин и двајцата направија дополнителен чекор на погрешната страна на историјата.
Во остатокот од тој мрачен ден на имитација на животот и празнувањето, Вучиќ ѝ ја додели задачата на првиот градски комесар на Ана Брнабиќ. И таа беше на висина на задачата како и секогаш. Човек лесно може да ја замисли на маршот со тетоважа на главата, со сликата на Сталин во паричникот, додека влегува од правец на Авала за да го ослободи градот. Таа улога ја одигра подобро од Бранко Плеша во „Проверено мин њет“.
Во Народниот театар имаше некоја нејасна прослава, без претседателот и градоначалникот во бегство. Ана разговараше со гаранција на комесарот. Очекував да ги поздрави присутните со тупаница на челото, но сепак тоа не се случи. Ниту една партизанска песна не беше изведена или испеана затоа што црвеноармејците и партизаните влегоа како победници во градот, како што е познато, пеејќи српски патриотски песни како „Тамо далеко“.
Многу малку остана од градот кој некогаш блескаше. Сепак, ако деновиве шетате низ Белград, некаде дијагонално од Лондон, на фасадата на зградата на сегашната АИК банка, ќе најдете автентичен натпис ВЕРЕНО МИН ЊЕТ од октомври 1944 година. Натписот е случајно откриен после долги години, а пред четири години беше заштитен и обележан со натписи за туристи на странски јазици. Со голема болка во срцето морам да признаам дека во ова учествуваше формалниот претходник на Шапиќ, Горан Весиќ и дека тоа е веројатно единственото добро што го направи за време на неговиот штетен мандат.
Меѓутоа, за секој случај, побрзајте да го видите пред Шапиќ да го уништи, вандализира, пребојосува или едноставно да го врати во Москва каде што припаѓа.
