Освен еден режисер кој снимил игран филм после стотата година Пуриша е вториот кој на стари години го сними делото „Уста полна со земја“
Телевизијата Војводина или некогашната ТВ Нови Сад неодамна емитуваше долг прилог за животот на режисерот Пуриша Ѓорѓевиќ. Од траењето на прилогот претпоставив дека можеби Миломир (име по кое никој не го познаваше) Пуриша (име кое сам си го даде) Ѓорѓевиќ можеби починал. Од начинот на кој тв портретот е правен ама и од годините на режисерот кој беше суверен во просторот на т.н. црн филм, кој се ближеше кон своите сто години, таа помисла делуваше реално. Крајот на портретот заврши во ситните ноќни часови и веста за евентуалната смрт ја проверив следниот ден, не сосема наутро, не се расонувам бргу ама се виде – Пуриша „ја минал целта“ – на Ѓурѓовден 2024 година би имал рамно 100 години. Веројатно умрел со цигара во раката – во гледаниот прилог постојано палеше цигара за цигара и на шега велеше дека со пушењето треба да се престане еден миг пред да престанеш да дишеш, „за да си го продолжиш животот“… Шегаџијата!
Во неговата биографија пишуваше дека пред Втората светска војна бил член на СКОЈ а бил и првоборец, што личи на него. Бил бргу заробен и бил испратен во Завод за превоспитување во Смедеревска Паланка. Тоа е практично еден вид на малолетнички затвор.
После војната пробал да стане фудбалер (во „Борец“ од Чачак) односно новинар во „Политика“ ии се тоа во 1946 година. Следната година застанува зад камерата во тогаш важните Филмски новости (приказните од таа куќа одеа како журнали пред долгометражните филмови). Снимил околу 50 куси и 20 дугометражних филмова.
Првата задача му била со мала екипа да влезе илегално во Трст и да направи репортжа како тамошните жители повеќе го сакаат да живеат во социјализам, што значи да останат во Југославија а да не припаднат на зоната А, односно да останат во буржоаската Италија. Следната година по истиот илегален пат влегол со екипата на Филмске новости да се прошета низ Трст каде италијанските комунисти подготвувале спектаскуларна псорлсва на Први мај. Но штом нашле соба во еден хотел чета на GM-eни односно на американска воена полиција ги уапсила. Место во затвор ги чувале во еден близок замок , каде ги уживале сите „буржосаки удопствија“. Пуриша разговарал со часови со апсителите за предностите на социјализмот. Говорел, вели на француски, бидејќи, англискиот не го знаел и никогаш не сакал да го учи. Буржоаски јазик, секако.
УДБА НЕ МУ ВЕРУВА Проблемите со власта, што ги имал постојано од тој миг, започнале кога се вратил дома – не ја снимил парадата, тоа била целта на оние кои ги изолирале во замокот, но зошто им давале најубава храна и спиеле во раскошни соби? УДБА била долго неповерлива кон него, сметала дека можеби Американците „го купиле“.
„За мене е важно никогаш да не се плашам од ништо, од она што СУМ го каживал. Ниче ми е блиску – суштината не е дека сме биле живи, туку како живеевме“, изјави Пуриша неодамна за Данас. „Моите филмски приказни и јунаците од моите филмови опфаќаат неколку приказни и имаат неколку животи во себе, и навистина мислам дека будниот сон или будењето во сон е вистинската сцена на животот и на целата човечка историја. Мислам и дека смртта не може да се победи, но можеби за момент може да се збуни и да се поигра со некое неповторливо лудило – вели Младомир Пуриша Ѓорѓевиќ.
ЛЕГЕНДАРНИОТ ПУРК Легендарниот Пурк, режисер чиј опус се смета за најзначаен и најпоетски во оваа, но и во европската клима, кој со својот дух и шарм сè уште е еден од нашите најмлади творци. Ден по неговиот 97-ми роденден, на отворањето на годинашниот Фест, свечено му беше врачена наградата „Белградски победник“ за исклучителен придонес во филмската уметност.
Тој бил многу задоволен од ова признание, иако, како што вели, наградите се за мажот да им ги покаже на своите деца и љубовници, а се сеќава дека во сите шест земји каде што живеел, иако не се мрднал од своето место ( Кралството Југославија, ФНРЈ, СРЈ, новата СРЈ, Србија), се чувствувал главно добро. Бил за кралството, но не затоа што го сакал кралот, бил меѓу партизаните, но не затоа што бил комунист, бил левичар и никогаш не припаѓал на ниту една политичка партија.
Немал ни шеесет и осум години, иако беше веќе етикетиран како дисидент поради неговите филмови, не одел на демонстрации и граѓански протести, а во своите филмови ги критикувал сите режими. Во 20 филмови (меѓу кои се ремек-делата „Девојка“, „Сон“, „Утро“ и „Пладне“, со кои освои награди на најголемите светски фестивали, „Павле Павловиќ“, кој беше „бункериран“ и цензуриран. …), во пет ТВ филмови и над 50 кратки филмови, како и во 12 книги, повеќе од сто раскази и три драми, всушност, како што вели, отсекогаш се интересирал за човечката среќа и љубов.
– На 18 години бев „зацрнет“ од Гестапо, иако на почетокот се радував кога дојдоа Германците, затоа што не требаше да одиме на училиште, а имав кец по латински. „Брзиот суд“ ме осуди на смрт, а таа вечер кога почнаа пукотниците заспав. Кога се разбудив наутро, бев сам во ќелијата, другите беа убиени. Тате некако успеа да ме извлече од таму, но таа зима почнаа да ме бркаат луѓето од Недиќ и Љотиќ, кои го пустошеа чачанскиот крај, затоа што му врзав црвена марама околу вратот на моето куче Џеки, бидејќи, тогаш беше ужасно студено. Вториот пат бев „зацрнет“ во 1949 година во Трст, заедно со хрватскиот снимател Хрвоје Шариќ (види погоре). Но, човечкиот страв е интересен. Сум сретнал среќни и насмеани луѓе во мојот живот, понекогаш дури и богати, за кои никој не би помислил дека се плашат од ништо. Но, и обете личности се плашат – првите се плашеа од несреќните, бидејќи мислат дека несреќата е „заразна“, а богатите, по истиот принцип, се плашеа од сиромашните. – смета тој.
ПРВО ПОРАЗИ, ПОТОА СРЕЌА Како го доживувате насловот на вечниот млад човек на нашиот филм, и најстариот активен филмаџија на овие простори? – често прашуваат новинарите.
– Јас сум таков дух – секогаш имав голема радост во животот и бев подготвен на се’, само за да не ми здосади. Мислам дека радоста е најважна. А за да дојде до среќа, човек мора да доживее неколку порази, бидејќи неуспехот е најдобриот животен учител. Се сеќавам кога по трите грозни филма што ги направив на почетокот на кариерата „Општинско дете“, „Две зрнца грозје“ и „Летото е виновно за се“, Милена Дравиќ ме избриша. Во тој момент немав ништо – бев без „кинта“ и немав каде да спијам, па мојот пријател, келнерот Драги Главоња, ме повика да дојдам кај него. Тој и неговата сопруга Јованка живееле на улица Хиландарска 23, тоа беше двор со десет стана кои имале само по една мала соба, а Драги две. Можев да скокнам од прозорецот, но таму ги поминав некои од најсреќните години – го напишав сценариото за „Девојката“, додека Драги ме поддржуваше и ме хранеше.
Данас опишува дека на Фест одржал и предавање за естетиката на големиот светски кинематографер Сергеј Михајлович Ејзенштајн и неговото дело во зората на Втората светска војна, по пактот за ненапаѓање меѓу Хитлер и Сталин. Дали уметниците можат да се бранат од политика и режими?
Како вие и некои од вашата генерација автори кои се вбројуваат меѓу најсубверзивните и најкритичните, ги браневте вашите идеи од вашите мајстори? – едно од прашањата кон него.
– Доколку се создаде нешто што не им се допаѓа на властите, тогаш, сосема едноставно, таа работа неофицијално ќе се забрани, па ќе започне голем јавен „лов“. Но, тоа главно не го правеа политичарите од врвот, туку со уривање на помалку важните чувари на редот. Во своите написи во „Политика“, „Борба“, на радио и телевизија обвинуваа уметници за субверзија на државата, контрареволуција, предавство и непријателски активности, а слични работи и денес се прават. Затоа авторите чии книги или филмови беа забранети обично се откажуваа од идејата да побараат од властите да ја променат таа одлука. Имав многу мака со филмот „Утро“ кој во 1967 година беше прикажан во Венеција со голем успех во главната натпреварувачка програма, Љубиша Самарџиќ доби „Златен лав“ за најдобра машка улога и тоа ме спаси од забрана. . Тито не сакаше во странство да се создаде слика за него како диктатор, затоа филмовите што беа забранети овде можеа да одат на светски фестивали, да добиваат награди и воопшто да се снимаат. Неговата суштина беше да се дружи со Софија Лорен и заедно да подготвуваат качамак.
– За разлика од „Девојка“, „Павле Павловиќ“, на пример, имаше потешки околности – создаден е во 1972 година, Беким Фехмиу го играше ликот на млад работник кој во средина натопена во корупција, злоупотреба на само- владејачките слогани и рушењето на моралот, станува бунтовник кој на крајот ќе настрада. Филмот беше забранет и исфрлен од конкуренција во Пула, не беше прикажан ниту во секундарни селекции, а подоцна, благодарение на Беким, почна да се прикажува и во странство. Пред да пристигне пред домашната публика доживеа мала цензура и се случи нешто многу интересно. По насловот на филмот, во насловите се појави реченица: „Многу проблеми во овој филм беа решени со енергична акција на Сојузот на комунистите“ (!)
КУБИСТИЧКИ ЦРТЕЖИ Освртот за него во белградска Политика – каде и самиот работеше некое време – тврди дека филмските херои на Пуриша Ѓорѓевиќ потсетуваат на кубистички цртежи: сите имаат неколку лица, неколку фигури и неколку животи во нив истовремено. Не можеме да ги набљудуваме само од една перспектива, бидејќи тие истовремено престојуваат во минатото и иднината, во војна и мир, во светот на мртвите и меѓу живите, во грда реалност и во неостварен сон за реалност што би имајте поубаво лице. Толку кубистички распространети низ различни времиња и симултани точки во вселената, ликовите на Пуриша, особено оние од неговата позната тетралогија за војната и револуцијата („Девојка“, „Сон“, „Утро“ и „Попладне“) во интерпретација на некои од нашите најдобри актерите (Милене Дравиќ, Љубиша Самарџиќ, Мије Алексиќ, Раде Марковиќ, Љуба Тадиќ, Неда Арнериќ, Беким Фехмијуа, Неда Спасојевиќ, Фарук Беголија…) стануваат метафори за себе; метафори на оригиналниот авторски универзум што ни открива нешто важно за светот во кој живееме.
Што ни кажуваат денес сите тие пуришини вљубени воини и мртви луѓе, сцените од крвавата српска историја збиени и необични по логиката на сонот? Велат, би рекол поубедливо од која било идеологија, дека илузијата е најреалната (а можеби дури и највозвишената) константа во краткорочното постоење на човекот; дека, во шекспирова смисла, соништата и привиденијата се материјалот од кој навистина сме исткаени – и дека будниот сон или буден сон е вистинската фаза на целата човечка приказна.
Опусот на Пуриша Ѓорѓевиќ, се вели во текстот во Политика, одамна е класифициран во филмската критика и естетика во поглавјето на новата југословенска кинематографија, а таму Ѓорѓевиќ заедно со Боштјан Хладник, Александар Петровиќ, Ватрослав Мимица, Душан Макавејев или Кокан Ракоњец, пред сè, е пред сè. поле на филмски јазик – јазик што ќе ја замени конвенционалната, реторичка употреба на метафората со „глобална“ или „отворена“ метафора. Исто така, во контекст на светската кинематографија, делото на Пуриша веќе е препознаено како гранка на „анархистичкиот“ тренд во модерната естетика, кој, од Александар Довженко до Ален Рене, Ален Роб-Грие и Жан-Лук Годар, дрско ги укинува границите. помеѓу реалноста и сонот, фантазијата и фактографијата, поезијата и памфлетите.. Во оваа прилика, интересно е да се спомене како самиот Бранко Ќопиќ во анкета во весникот „Борба“ во 1967 година го бранел „Утро“ на Пуриш од православните другари. На почетокот на тој текст, тој зборува за својот случај – судбината на писателот кој за да го „спаси за нацијата“, „чувано беше спроведен од полето на сатирата во цветната пионерска кутија на литературата за деца“. заповедајќи му да се држи до куќата, мачката, курирот и херојот и да не се меша во комплицираните проблеми на општеството. На крајот, во одбрана на „Утро“, Бранко вели: „Многу пуристи се навредени од ликот на партизанскиот поручник (Смоки) кој мисли само на „тоа нешто“. И јас се мрснав по Пуриша поради тоа, сомневајќи се дека го насочува кон мене. Сепак, овој народ ќе живее и покрај некои светци на кои тоа не им се допаѓа“. (подготвил – Љубомир Костовски)
