Турбулентните настани во Русија не потсетија дека платениците се секогаш таму каде што има пари и проблеми. Така, војната стана еднаква на извозот на стоки или продажбата на услуги во безбедносниот и одбранбениот сектор
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Од фактот што лидерот на платеничката паравоена група „Вагнер“ Евгениј Пригожин, по посредство на белорускиот претседател Александар Лукашенко, го прекина краткотрајниот бунт против Кремљ, брзо дојде до фактот дека претседателот на Руската Федерација, Владимир Путин, во својот кабинет пречекува осумгодишно девојче од Дагестан – истото кое неконтролирано плаче што Путин не разговарал со неа за мир додека бил во посета на чеченската татковина.
Од строго, невообичаено повторувачко предупредување до членовите на „Вагнер“ да престанат да се бунтуваат, до кикотење дека девојката ги повикува на телефон премиерот Михаил Мишустин и министерот за финансии Антон Силуанов пред телевизиските камери, шефот на Русија помина низ трнлив пат, пред дасе искачи, практично во есента на неговото владеење.
Човекот учи додека е жив. Спречи нешто што мирисаше на граѓанска војна, макар и само за еден ден, но потоа мораше да и покаже на јавноста дека ја има ситуацијата под контрола. Од таткото на нацијата до татковската фигура, животот е во симболи.
Сепак, и Минск и Москва мораа брзо да се прилагодат на сè уште напнатата ситуација: Пригожин пристигна во белоруската престолнина, рече Лукашенко, но тој повеќе не е таму. Каде е – не се знае, но можеби треба да се бара во Санкт Петербург. Од друга страна, не се знае и судбината на двајца моќници во руската армија, барем до завршувањето на овој број.
„Генерал Армагедон“ Сергеј Суровикин, кој беше задолжен за сите борбени настани во Украина од октомври минатата година до јануари оваа година, беше уапсен веднаш по бунтот на Пригожин, а бидејќи тој не присуствуваше на роденденот на сопругата Ана на 4 јули, руските медиуми шпекулираат дека е убиен, дека разузнавачките сили го испрашуваат, дека е зад некоја привремена врата. Американскиот Си-Ен-Ен тврди дека тој бил таен, ВИП член на „Вагнер“ и дека знаел дека кај платениците се создава незадоволство. На маргините е и началникот на Генералштабот на РФ Валериј Герасимов, прашање е само каде; едни велат дека ќе остане на својата позиција, но дека одговорноста за настаните во Украина ќе ја преземе генерал-потполковник Михаил Теплински, други дека ќе го проголта темнината. Има многу шпекулации.
Сепак, две работи се сигурни: немаше да има некој голем пресврт доколку „Вагнер“ не ја превртеше мисирката наопаку, а „Вагнер“ немаше да постои доколку руската држава целосно не застане зад него, што Путин го потврди на крајот на јуни, што укажува дека во платеничката армија се инвестирани околу милијарда евра. Иако функционирањето на приватни воени формации е забрането во Русија. Затоа претседателот на Русија планираше да го стави „Вагнер“ во рамките на руската армија, што многу придонесе за нарушување на односите.
За неуспехот на „специјалната воена операција“ веќе никој не зборува. Сепак, турбулентните настани во Русија потсетија на две реченици за платеничките војски. Првиот го измислил Макијавели во „Владетелот“: „Во мир те ограбуваат платеници, а во војна непријатели, затоа што платениците не ти се во служба ниту од љубов, ниту од која било друга причина, освен за плата што не е толку голема што би биле подготвени да ги жртвуваат своите животи и да ги загубат главите.“ Треба да се истакне дека што се однесува до Русија, на нејзината територија владее мир. Второто им се припишува на различни автори: платениците се таму каде што има пари и мака; и, иако износот на пари може да варира, секогаш има многу проблеми.
Затоа, концептот на платеничка војска е присутен од почетокот на векот, иако е променет. Старите Грци создале многу платенички одреди кои ги продавале своите услуги на грчките, но и на персиските и индиските владетели. Освен морнарицата, највисоките функционери и гардата на палатата, војската на Картагина главно била платеничка. До раниот среден век, т.е. во времето на античките империи, владетелите сфаќале дека најкорисни за нивните походи на други територии биле варварските племиња кои штотуку биле населени – оние кои, на пример, ќе платат за воените успеси не само со пари, но и со територијата стекната и чии војсководци би да си обезбедат лојалност кон вторите синекури. Некои ќе достигнат статус на кралеви, како што е кралот Харалд III, кој стана крал на Норвешка во средината на 11 век од член на Варангиската гарда – приватното обезбедување во Константинопол специјално избрано од нордиските племиња.
Историските извори паметат дека платеници од Каталонија и германскиот свет учествувале во битката кај Велбужде во 1330 година на српска страна против Бугарите.
Самиот Макијавели во своето најпознато дело ќе утврди дека платениците кои доживуваат пораз се од мала корист и дека оние кои се успешни во битките лесно можат да станат преголема опасност за оној што им ја дал работата. Случајот на Милан една деценија порано беше парадигматичен – овој град-држава го ангажираше Франческо Сфорца да ги нападне Венецијанците со неговите платеници, но Сфорца на крајот им се придружи на непријателите и со нивна помош ја презеде контролата врз Милано.
Хонорарците – или „слободни копјаџии“, иако зборот денес има сосема поинакво значење – беа одлични борци, но подеднакво вешти бандити кои платија за уметноста на војување во војна, и го земаа она што им се допаѓа во мир. Некаде од 12 век. Затоа, ќе рече Макијавели, треба да видиме дали инвестирањето во официјалната армија, колку и да е скапо, е сепак поевтино од давање моќ на оние кои, како Пригожин, ќе можат да создаваат проблеми за неколку моменти, чија поправка ќе биде сомнителна.
Од античките до средновековните империи, од градовите-државите до ембрионите на националната самосвест, светот доживува тектонска промена по индустриската револуција. Империите сè уште постоеја, но се развиваше и концептот на национална држава, кој за многу народи претставуваше борба за самоопределување, што, пак, ќе биде експлозивен агенс во различни хемиски реакции, како што е Првата светска војна, по со кои Европа би добила граници кои во голема мера ќе важат и денес. Воените идеали во тој период беа на страната на потчинетите, додека кириите често беа адут на империите.
Во 1831 година, Легијата на странците била создадена во Франција со намера да формира елитна единица на постојаната армија од распуштените швајцарски и германски единици. Според ветувањето за државјанство по три години служба – или веднаш, во случај на повреда – овие единици одиграа важна улога во француската колонизација на Алжир, потоа остатокот од Африка, но и практично во сите големи војни во Европа. Спротивно на тоа, пет години претходно во Истанбул, јаничарите беа масакрирани, единица која, од нејзиното создавање во 14 век – познатата како „данок на крвта“, т.е. одземање на христијански машки деца од Балканот и Кавказ – во текот на пет века беше во позиција да води војна каде што султанот ќе определи дека треба да се случи. Со воено искуство, долга традиција, но и бројни привилегии, јаничарите често биле во ситуација да подигнат успешен бунт против Високата порта, па дури и да го убијат поглаварот на Отоманската империја. Денес, јаничарските чети имаат церемонијална улога во турската војска; приближно како Козаците во Украина.
Падот на Варшавскиот пакт и глобалната победа на либерално-капиталистичкиот модел – сега се чини, привремено – доведоа до нови промени во воената и одбранбената парадигма. Широкиот фронт за демилитаризација доведе до тоа стотици илјади војници, разузнавачи и друг безбедносен персонал да останат без работа за краток временски период. До уривањето на „Кулите близначки“, конфликтите главно се засноваа на локални, па оттука и етнички и верски аспекти (примерите на распадот на СФРЈ, т.е. граѓанските војни во Либан и Руанда се добар пример) и поранешните суперсили претпочитаа да интервенираат со мека и дипломатска моќ, наместо да испраќаат свои единици. Учеството во борбите беше зрело за приватизација според современите стандарди, а разузнавачкиот и контраразузнавачкиот елемент на меѓународната безбедност стана исто толку важен како гола сила, ако не и повеќе. Наемната работна сила во безбедносниот и одбранбениот сектор се прошири: веќе не беше можно да се ангажира само снајперист, туку и некој да тренира туѓи трупи, да прави проценки на ризик и да тргува со оружје како трета страна. Еден од многуте споени садови, исто така, се појави, некаде околу времето на Виетнамската војна: воената технологија беше доволно напредната што платеничките корпорации почнаа да личат на пазарни монополисти.
Со други зборови, платениците би можеле да ги решат чувствителните ситуации побрзо, полесно и со помалку бирократски и етички заплетки и да дадат пожелен резултат за страната што имала потешка банкарска сметка. Војните во Ирак и Авганистан, но и низ несреќната Африка, го потврдија тоа и не треба да чуди што платеничките трупи процветаа токму во западно-централниот дел на светот, од Австралија до Канада. Поранешниот источен блок доста доцнеше; додека „Омега“ работеше во Русија пред „Вагнер“ (денес постои и „Славоник Корпс“ со седиште во Хонг Конг, кој работи во Сирија, Либија, Централноафриканската Република и Венецуела), западните корпорации никнаа како печурки по дождот, со сите кампови за обука, скапа технологија, дури и лобисти. Треба да се вратиме на реченицата за крв и пари; кога кризата во Ирак заврши, на пример, овие компании почнаа да трошат многу пари, за обнова на уништената земја, за обезбедување службеници и институции, за обука на државната армија. Војната стана еднаква на извозот на стоки или продажбата на услуги во безбедносниот и одбранбениот сектор.
Тоа го почувствува и Југославија. На пример, американската МПРИ даваше различни услуги во Хрватска, Босна и Херцеговина и Македонија, од главно неуспешни обиди за реорганизација на министерствата за одбрана, преку обука на единиците до учество во воени операции, завршувајќи со спроведувањето на „Олуја (што компанијата подоцна го негираше). Тие се повлекоа од Балканот во 2001 година, кога 17 нивни членови беа затворени во задушениот бунт на Албанците во Македонија, со кои МПРИ соработуваше, но на албанска страна. Американската компанија Dine Corp, која е најстарата компанија од ваков тип, е создадена во 1946 година, а нејзините членови учествувале во трговијата со бели робови во 1999 година. Тие беа судени во матичната држава.
Ерик Принс, ветеран од војните на СФРЈ, ја основа озлогласената Блеквотер, која беше најголемиот „подизведувач“ на валканата работа на американската војска во Ирак. Тој се најде под лупа дури во 2007 година, кога неговите платеници отворија оган врз цивили на плоштадот Нисур во Багдад без очигледна причина, при што загинаа 17 лица, а 20 други беа повредени. Документите на Викиликс подоцна ќе ги вмешаат во многу други неправилности. Што отвора стара дилема, но со модерни карактеристики – на кого и како им одговараат оние чија работа е да пукаат со помала одговорност?
