Кремљ ретко успева да ме изненади. Кога ја прочитав „1984“ на Џорџ Орвел како десетгодишна во седумдесеттите, веднаш го препознав нашиот советски живот во неа. Дотогаш сите се навикнаа на државата да инсистира дека сè станува „подобро и посреќно“ во земјата, како што тврдеше Сталин во 1935 година, во време кога луѓето умираа од глад или завршуваа во затвор за злосторства што не ги направиле
НИНА ХРУШЧЕВА
Во текот на 1970-тите, кога Леонид Брежњев се обидуваше да ја продаде приказната за советскиот модел на „развиен социјализам“, околу 300.000 советски граѓани пребегнаа на Запад. Но, колку и да изгледаше таа бројка во тоа време голема, таа е бледа во споредба со денешните бројки. Масовниот егзодус по руската инвазија на Украина во февруари 2022 година повеќе потсетуваше на оној што следеше по бољшевичката револуција од 1917 година. Помеѓу 1917 и 1922 година, до три милиони аристократи, земјопоседници, лекари, инженери, свештеници и други професионалци ја напуштија земјата претходно од нововоспоставената диктатура на пролетаријатот.
Дури и според најскромните проценки, само во 2022 година Русија ја напуштиле околу 800.000 луѓе – ИТ експерти, новинари, писатели, научници, актери, режисери и други интелектуалци. Како и во минатото, на тие професионалци веднаш им беше јасно се. Тие побегнаа за да избегаат од сè порепресивниот безбедносен апарат на Владимир Путин. Државата во Русија отсекогаш била склона кон апсолутизам, но нејзините органи на принуда и казнување ретко имале таква моќ како што имаат сега.
ДИСЦИПЛИНСКИ ПРОВЕРКИ НА КУЛУРАТА Се разбира, Путин им го должи својот авторитарен мандат на самите Руси. По распадот на Советскиот Сојуз, Русите – трауматизирани од брзите, нагли економски промени и новата култура на консумеристички индивидуализам – станаа носталгични за деновите на „силната“ држава. Статусот на суперсила што го имаше поранешната земја, историските достигнувања на нејзината вселенска програма и славните победи на бојното поле – сето тоа му припаѓаше на далечното минато. Откажувањето од новостекнатите слободи за ветувањето за обновување на империјалната моќ им се чинеше прифатливо компромис.
Беа измамени. Оние кои живеат во Русија денес се будат секое утро во ново поглавје во 1984 година. „Ова мора да е кошмар“, си велат; но сето тоа е премногу реално.
Да ги земеме на пример неодамнешните обвинувања изнесени против Олег Орлов, копретседател на организацијата за човекови права Меморијал – на која и беше доделена Нобеловата награда за мир минатата година – за „дискредитација на руските вооружени сили“. Засрамени од неговата решеност да се држи до сопствените убедувања, обвинителите на 11 октомври пред судот му припишаа на Орлов „засилено чувство за правда и целосно отсуство на инстинкти за преживување“. Обвинителите, исто така, прибегнаа кон злоупотреба на психијатријата за политички цели, барајќи Орлов да биде подложен на вид на испрашувања што рутински се спроведуваа во 1970-тите. Тие сугерираа дека неговиот долгорочен активизам (кој вклучуваше јавно протестирање против советската инвазија на Авганистан во 1979 година) го направи Орлов ментално „несоодветен“.
Се разбира, Путин им го должи својот авторитарен мандат на самите Руси. По распадот на Советскиот Сојуз, Русите – трауматизирани од брзите, нагли економски промени и новата култура на консумеристички индивидуализам – станаа носталгични за деновите на „силната“ држава. Статусот на суперсила што го имаше поранешната земја, историските достигнувања на нејзината вселенска програма и славните победи на бојното поле – сето тоа му припаѓаше на далечното минато. Откажувањето од новостекнатите слободи за ветувањето за обновување на империјалната моќ им се чинеше прифатлив компромис.
Беа измамени. Оние кои живеат во Русија денес се будат секое утро во ново поглавје во 1984 година. „Ова мора да е кошмар“, си велат; но сето тоа е премногу реално.
Соочувањето со таква остра инверзија на доброто и злото го претвори мојот очај во нешто поблиску до ужас. Разумот, логиката и хуманоста беа систематски елиминирани од рускиот живот, враќајќи ја земјата во ерата на Сталин и неговите гулази. По Сталин, единствениот период кога државата прибегна кон репресија на толку отворен начин беше под власта на Јуриј Андропов, кој пред да стане генерален секретар на Комунистичката партија во 1982 година, беше шеф на КГБ во 1970-тите.
Путин, кој го гледа Андропов како свој херој, повторно воведе „дисциплински проверки“ на културните институции што беа вршени во времето на Андропов. Една моја пријателка која работи во Рускиот музеј во Санкт Петербург неодамна беше казнета затоа што не била на работното место во девет часот наутро – иако имаше оправдување за тоа затоа што беше официјално отсутна и иако никогаш немаше правило во таа институција да се биде на работа мора да биде од девет наутро до пет попладне.
ЗЛАТЕН МЕДАЛ ЗА АПСУРД Ваквите случаи на репресија секогаш изгледаат изолирано и локализирано на почетокот. Во 2020 година, Јуриј Дмитриев од Меморијал беше осуден на 15 години во казнена колонија под лажно обвинение за дистрибуирање детска порнографија, иако тој веќе беше прогласен за невин за тоа обвинение две години претходно. Неговото вистинско „злосторство“ не беше тајна: како шеф на регионалниот огранок на Меморијалот во Карелија, во северозападна Русија, тој ги откри „полињата на смртта“ на Сталин, масовните гробници од Големата чистка во 1938 година. Ова беше важна околност, бидејќи, во 1940 година Андропов беше млад комунистички апаратчик во Карелија, што потенцијално имплицира негова вмешаност во прикривањето на ова злосторство. Отворањето истрага за ова можеше да го наруши имиџот на херојот на Путин, а тоа не требаше да се дозволи.
Тоа беше навидум случаен инцидент што го постави теренот за целосна забрана на Меморијалот, што Кремљ го објави на 31 декември 2021 година. Новогодишната порака на Путин до руското граѓанско општество таа година беше јасна: завршивте. Од тој момент не поминаа ни два месеци, а Путин издаде наредба да започне инвазијата на Украина.
Како што неодамна ми истакна белоруската нобеловка за литература, Светлана Алексиевич, војната, судењето на Орлов и други слични епизоди потврдуваат дека зборовите се важни токму онака како што предложи Орвел. Путин со години водеше кампања против западните вредности и европската цивилизација, нагласувајќи ја „самодоволноста и уникатноста“ на Русија „не само како земја, туку и како посебна цивилизација, благодарение на нејзините богати традиции, (…) бројни култури и религии“. Сега таа цивилизација ја надмина реториката отфрлајќи ги сите норми на цивилизирано однесување. Путин е добитник на „златниот медал за апсурд“, вели Алексиевич. Неговата желба е „да биде најлошиот варварин на европскиот континент“.
Ако постои некоја блиска современа аналогија на таквата амбиција, тоа се Талибанците, кои исто така ја отфрлаат модерноста во име на обожавањето на божеството. Кремљ денес дури промовира апсолутна религиозност. Светата Троица на Андреј Рубљов, насликана во 1425 година, некогаш беше препознаена како уметничко дело на кое треба да му се посвети посебно внимание во галеријата Третјаков во Москва. Но, Путин оттогаш ѝ го подари на Православната црква, можеби надевајќи се дека Бог ќе им помогне на руските војници во Украина. Сега тоа ремек дело, кое треба да ја подигне душата на оној што стои пред него, го чуваат двајца војници со леден поглед, во маскирни униформи и вооружени со калашникови.
Желбата на Путин да ја задоволи црквата сугерира дека тој се замислува себеси како инкарнација на рускиот национален дух. Како што еднаш рече, реагирајќи на критиките на американскиот претседател Џо Бајден, „Ова не е за мене. Тука се работи за интересите на државата. И невозможно е да се потиснат интересите на Русија“.
„Темните сили дејствуваат“, предупредува Орлов. Оние како него си имаат работа со луѓе кои сакаат „целосна одмазда за распадот на советската империја“. Империјата што сакаат да ја изградат ја вклучува контролата на Андропов врз секој аспект од рускиот живот, како и тврдењето дека создавањето на таа империја е Божја волја. Како и во равенката на Орвел „2+2=5“, тоа е наратив во кој можете да верувате само ако сте го изгубиле умот – или ако сте биле брутално принудени да верувате во тоа.
(Авторката е професорка по меѓународни односи на New School University во Њујорк)
