Веќе во 1999 година стана јасно дека Владимир Путин ќе ја претвори кревката руска демократија во полноправна, крвава диктатура
ЕВГЕНИЈ ДАЈНОВ
Не може да има нешто како „мека диктатура“. Не може да има ниту „комунистички капитализам“. Всушност, тоа може, но само за кратко време. На крајот од овој „краток“ спој засегнатата земја неизбежно ќе усвои некоја чиста форма на постоење: диктатурата или ќе стане целосна или ќе биде заменета со вистинска демократија; „Комунистичкиот капитализам“ или ќе се врати во ерата на советската политичка економија или ќе мутира во пазарна економија.
Илузијата дека е можно релативно стабилно постоење на хибридни форми на моќ и економска структура, иако карактеристична за почетокот на овој век, продолжува да ги заматува погледите. И тоа не треба; помина доволно време и сега знаеме дека диктатурата е диктатура, демократијата е демократија, комунизмот е комунизам и капитализмот е капитализам.
Во есента 2004 година, Збигњев Бжежински беше видно разгневен од бескрајниот број западни аналитичари кои го прогласија режимот во Русија за нова, досега невидена форма на некаков прогресивно-демократски мек авторитаризам. Тие дури се обидоа да направат кариери, смислувајќи сè подолги и неразбирливи имиња за него. Стоп, а потоа зарика стариот лав во Wall Street Journal. Во Русија се гради фашистички режим, а Путин е рускиот Мусолини, гласи неговиот став.
Слушав. Веќе имав напишано слични работи – од моментот кога Владимир Путин ја откри својата суштина со реплика насочена кон Чеченците. „Ги давиме во тоалет! – ова на 24 септември 1999 година го објави Путин, тогаш сè уште премиер. Пет години пред написот на Бжежински.
Путин веќе испратил свои агенти да кренат во воздух станбени згради во руските градови за да ги обвинат Чеченците и да ја започнат Втората чеченска војна. Од тој момент, беше јасно (барем мене): Путин е претставник на таа легура меѓу бандит и милиција, која во тоа време се појави во поранешниот Советски Сојуз. Оттогаш, немаше сомнеж дека тој ќе ја трансформира кревката руска демократија во полноправна, крвава диктатура, „бесмислена и безмилосна“ како рускиот бунт е опишан од Пушкин во романот „Капетановата ќерка“.
Веќе на 24 септември 1999 година – пред четврт век – стана јасно дека ќе дојде моментот кога некоја жртва на Владимир Путин, во случајов Јулија Навалнаја, ќе се потсмева на западните лидери со очигледното: „Вие немате работа со политичар, туку со крвав монструм. Путин е шеф на организирана криминална група“.
Сепак, не бев целосно убеден во исправноста на Збигњев Бжежински се додека не потрошив значително време – помеѓу 2006 и 2009 година – набљудувајќи ги изборите во име на ОБСЕ во Белорусија, Узбекистан и Туркменистан (за руските избори во 2011 година не ми дадоа виза и затоа ги пропуштив). Во овие поранешни советски републики, со свои очи видов како полудемократиите („меки авторитарни режими“ според моите западни колеги) мутираа во целосни диктатури за неколку недели. Кандидатите на опозицијата се најдоа без регистрација, беа киднапирани, тепани и уапсени.
Сè’ уште се сеќавам на локвите крв што го топат снегот на тротоарот во Минск, по бруталното претепување на водечкиот демократски претседателски кандидат и неговата придружба, вклучително половина дузина жени. Во Узбекистан постојано ме следеа неколку агенти на КГБ со огромни заштитни за уши на главите. Никој друг немаше такви капи, и тие ги направија агентите видливи со километри; тие очигледно беа некаков статусен симбол. Не заборавив како во Туркменистан морав демонстративно да избегам од мојата „сенка“ (повторно од КГБ) за да му покажам дека ако навистина сакам, нема да има шанса да ме следи цел ден. Дури плачеше дека ако претпоставените дознаат како бегам од него, ќе го депортираат во логор во пустината Каракум.
Расплетот на полноправна диктатура во Русија стана побавно. Денес веќе ја знаеме причината. Барем од 2006-2007 година – т.е. од времето кога повеќето поранешни советски републики се враќаа во диктатура – Путин се подготвува за војна во Украина. Едноставно, му требаше повеќе време за да акумулира финансиски резерви, да го произведе потребното оружје и да го подготви своето население да живее во војна. Кога започна оваа војна, диктатурата падна врз Русите без никакво предупредување или јавна дискусија.
Истото се случи и со полупазарната економија на Русија. Веќе во првите години од неговото владеење, Путин ја подреди оваа економија на себе, иако не интервенираше насилно во стоковно-паричните односи на пазарот. Меѓутоа, по неуспехот на планот „Киев за три дена“, руската економија брзо се движеше во насока на советскиот модел познат уште од 1990 година. Дојде до сегашната ситуација кога државата диктира какви треба да бидат цените и курсот на рубљата, а истовремено им го одзема и девизниот профит на наводно приватни компании. Веќе има шест бонови за храна ширум земјата, а централната банка го охрабрува преминувањето кон размена на економијата со тоа што секојдневно им диктира на бизнисите колку банани може да се заменат за колкава количина нафта.
Веќе беше јасно пред деценија и пол: ако почнете да излегувате од диктатура и застанете на средина – не останувате таму. Се лизгаш назад во диктатурата од која тргна. Земјите како Унгарија, Србија, Азербејџан, Белорусија, муслиманските републики од Централна Азија и, се разбира, Русија, се лизнаа по овој пат. Успеаја да ја избегнат оваа зла судбина само оние кои криво слетаа на спасоносниот брег на либералната демократија, вклучувајќи ја (а особено криво левата) Бугарија. Нема стабилна состојба во средината; затоа се нарекува „транзиција“.
Во однос на економијата, случајот со Кина е особено интересен. Со години слушавме кинески фалби како: Русите отидоа со демократија и ја уништија нивната економија; сепак, ние Кинезите го задржуваме комунистичкото владеење и успешно развиваме капиталистичка економија. Моите западни колеги повторно – како во случајот со Русија – развиваа инфантилни теории дека Кинезите речиси го пронашле каменот на филозофот и успеале да ја комбинираат растечката пазарна економија со еднопартиски комунистички режим. Не толку одамна бевме убедени дека Кинезите наскоро ќе станат светски економски и политички хегемон.
Што немаше да се случи – никогаш. Во 2015 година, додека светот се дави во предвидувањата за претстојната кинеска хегемонија, долгот само на кинеските општини беше над 300 отсто од БДП (Грција банкротираше со вкупен долг еднаков на околу 180 отсто од БДП). Ова, се разбира, обичните Кинези не го знаеја, а токму во тоа време во големите градови почнаа да прават политички претензии. По една генерација нормално јадење и по замената на велосипедите со јапонски автомобили, кинеската „средна класа“ сакаше – не вистинска демократија, но барем да може да гласа за единствениот кандидат што Комунистичката партија го предлага на избори. Логиката да се сака да се гласа за човек кој во секој случај би бил избран со 90 проценти од гласовите беше запрепастувачка: ако им беше дозволено да гласаат, тогаш ќе можеа да бараат работи од избраниот кандидат. А барањето беше всушност револуционерно, бидејќи во Кина (т.е. без специјалните зони како Хонг Конг) само членовите на Комунистичката партија гласаат на избори од повисок ранг од село или маало. По 2015 година сакаа да гласаат и оние кои не се членови.
Имаше „кинеска специфичност“ на оваа слика, но таа покажа една одамна позната универзална регуларност: кога ќе ги олабавите уздите на економијата, се појавува средна класа; и по извесна сума на години поминати во донесување независни одлуки во бизнисот, оваа средна класа неминовно ќе сака да носи одлуки и во политиката.
Како кинеската економија влезе во период на пад
Пред една деценија, Кина имаше два пата: демократизација на управувањето за следење на демократизацијата на економската иницијатива; или зацврстување на комунистичкиот режим и враќање на директната државна контрола врз економијата според комунистичкиот стил.
Кинеската влада избра да се врати во диктаторските времиња. Во 2016 година, Кси Џинпинг стана доживотен водач на Комунистичката партија, а со тоа и на Кина. Тој воспостави жестока контрола врз Интернетот и врз информациската комуникација на Кинезите со светот. Забранете ја книгата „Мечото Пу“. Тој го воведе системот „социјален кредит“ со кој врши целосна контрола врз однесувањето и говорот на секој кинески граѓанин.
Тоталната контрола неизбежно ја убива секоја иницијатива, вклучително во економската сфера. Тоа влијае и на работата на надворешните инвеститори, кои се повеќе се малтретирани од државата – и тие си заминуваат. Кинеската економија сосема очекувано влезе во период на хронична стагнација и пад. Огромната должничка бомба продолжува да штиклира, иако никој не ја признава – ниту Кинезите, ниту Западот, поради јасното разбирање дека ако сликата за долгот стане јасна, ќе следи експлозија, чии парчиња ќе паднат врз целиот свет. Подобро бавна деградација за сите да имаме време да реагираме.
Иако е горда што го избегна руското сценарио по падот на комунистичкиот систем, денес Кина ја повторува деградацијата на Русија – назад во сталинистичка диктатура. И иднината е ова: повеќе од истото. Откако ќе се воспостави, диктатурата е одговорна за сите проблеми кои се појавуваат – вкл. во економијата – со… повеќе диктатура. Ова пак води до повеќе проблеми, повеќе диктатура и повеќе проблеми.
Секогаш во секој момент пред секоја земја има еден основен избор: слобода, мир, развој и удобен живот за обичните луѓе; или потчинување, војна, распаѓање и беда на обичниот народ. Нема ниту нешто трето, ниту нешто средно, синкретично, синтетичко, хибридно или единствено-невидено. Ова стана јасно, се надевам, во последните 15 години.
Па, има разлика помеѓу денес и кога Збигњев Бжежински избувна со таа статија на Вол Стрит Журнал. Путин повеќе не е рускиот Мусолини, за многумина денес тој буди спомени од Хитлер. А улогата на Мусолини ја презема Кси Џинпинг, засега – само во Кина.
