Мора да споделиме! Оние кои се на страната на правдата, вистината, ненасилството и оние кои се на страната на неправдата, лагата и насилството. Денес сите се соочуваме со избор кој никогаш не бил полесен, бидејќи е очигледно што е добро, а што зло, односно кој е добар, а кој зло
БЛАГОЈЕ ПАНТЕЛИЌ, ТЕОЛОГ
Благоје Пантелиќ е христијански теолог, уредник на првото српско теолошко онлајн списание Teologija.net и уредник во издавачката куќа Библос. Неговата библиографија брои околу стотина ставки. Карактеристика на јавниот говор на овој познавач на учењето за Бога е неговата остра критика на настаните во СПЦ. Со ваков тон, Пантелиќ за Радар зборува за односот на црквата и самиот патријарх Порфирије кон студентските блокади, но и кон државните власти. Тој, исто така, фрла светлина врз различните отстапувања меѓу црковните водачи, како што е слепото послушание кон оние на кои треба да им се покорува, заради конкретна добивка или за одржување на позицијата.
Со својот неодамнешен одговор на писмото за поддршка на патријархот Павле од 1996 година, студентите покажаа дека очекуваат јасен став од раководството на Српската православна црква за актуелните протести. Зошто е отсутен, но Црквата е само „длабоко загрижена“ за настаните, како што зборуваше патријархот Порфирије во катедралната црква на крајот на декември?
– Не го разбрав нивниот навистина генијален гест да значи дека очекуваат поддршка од црковното раководство, т.е. Патријархот Порфириј. Напротив. Тие напишаа писмо до патријархот кој е мртов веќе 15 години, а не до човекот кој моментално ја извршува таа функција. Така, според мене, на вториот јасно му ставија до знаење дека немаат никакви очекувања од него. Од друга страна, мислам дека патријархот е „длабоко загрижен“, но затоа што режимот, кој тој лично го поддржува сериозно пропаѓа.
Во таа проповед тој изнесе неколку аланфордски пораки како „подобро да не се караш отколку да се караш“ и слични, но и една многу опасна теза, која подоцна ја повтори, па дури и ја вметна во Божиќното послание. А тоа е дека насилниците наркомани, локални дилери, корумпирани партиски функционери и студенти, средношколци, нивните професори, уметници и други кои мирно бараат вистина и правда се всушност браќа кои треба да се помират. Тие не се браќа. И не знам како замислил дијалог кој ќе доведе до помирување меѓу студентите и тие што ги газат по улица.
Новиот завет не го сугерира тоа?
– Апсолутно не. Наведеното тврдење на патријархот не е само истрошено секојдневие, туку во оваа специфична ситуација е и нешто што е длабоко антиевангелско. Според него, излегува дека уличните разбојници од приказната за добриот Самарјанин се наши соседи. Поделбите не се секогаш лоши. Новозаветната етика дури инсистира на поделби, меѓу светлина и темнина, Бог и мамон, на пример. Апостол Павле, на кој патријархот дури и докторирал, бил категоричен: „Какво заедништво има праведноста со беззаконието? Или каква заедница има светлината со темнината?!“ Како може непокајаниот џелат и невината жртва да бидат браќа? Нема шанси! Мора да споделиме! Оние кои се на страната на правдата, вистината, ненасилството и оние кои се на страната на неправдата, лагата и насилството. Денес, патријархот и сите ние се соочуваме со невиден избор, бидејќи е очигледно што е добро, а што зло, односно кој е добар, а кој зло.
Дали неговата поддршка за студентите би била „политички“ чин, кој наводно не се очекува од Црквата?
– Всушност, тоа би бил морален чин. И тој морален чин, секако, би имал политички последици.
Што се случуваше на Православниот богословски факултет за приклучување кон бојкотот?
– ПБФ е последниот факултет на Универзитетот во Белград кој се приклучи на блокадата, бидејќи администрацијата вршеше притисок врз студентите, заканувајќи им се дека ќе им бидат одземени дозволите за студирање, што би значело дека веднаш ќе бидат исфрлени од факултетот. Во обид да го прикријат, оние кои се закануваа дозволија да се организира пленумот, а потоа беше изгласана блокада, по што поранешниот помошник на патријархот на факултетот ја заклучи зградата на ПБФ. Значи, таму нема класична блокада, ниту пленумот носи самостојни одлуки, туку контролирани, но факултетот не работи и тоа е најважно во моментов.
Со што се условени студентите на ПБФ, освен благослов?
– Попрво би рекол дека се морално дезориентирани, но дека тоа не е нивна вина. Природно е студентите да гледаат на нивните професори. А професорите на тој факултет веќе низа години систематски го поткопуваат академското достоинство и угледот на таа институција. Ги стигматизираат и ги прогонуваат своите колеги и пријатели. Ги отпуштаат само затоа што не им се допаѓаат на некои луѓе од т.н. црковен врв. Од ова студентите можат да заклучат дека слепото послушание се исплати, дека треба да се наведне главата пред црковниот авторитет, дека никому не му треба вистината, дека христијанскиот морал е пречка за напредување во Црквата и во ПБФ… Јас сум многу ми е жал поради тоа, но имам разбирање за нивниот страв, некои погрешни потези и слично. Тие едноставно имаат лоши примери. Замислете, од над 4.000 професори на Универзитетот, само двајца од тој факултет потпишале писмо за
поддршка за студенти, од кои еден е во пензија.
Од каде доаѓа ваквото единство во Црквата, по децениската поделба на кланови?
– Имаше соодветна апатија на Соборот откако Порфирие стана патријарх. Епископите се собираат во Храмот, остануваат таму неколку дена и едвај чекаат да се вратат во своите домови. Колку што знам, само неколку епископи се спротивставуваат на Соборот да се претвори во денови на кимање и кревање раце. За жал, тие не се доволно моќни да влијаат врз донесувањето одлуки.
Надвор од Собранието, владиците првенствено се поделени по прашањето за поддршката на претседателот Вучиќ. Има, ми се чини, две групи епископи кои имаат по две групи поддржувачи. На едната страна се оние кои го поддржуваат Вучиќ, но некои го поддржуваат отворено, особено актуелниот патријарх и епископ бачки Иринеј, а други нетранспарентно. Од другата страна се оние кои се критички настроени кон овој режим. Секако, посебно треба да се спомене владиката Григориј, кој никогаш не го криел својот крајно негативен однос кон напредниците. На оваа линија е и владиката Максим, како и многу други владици кои ги делат нивните ставови, но сметаат дека не треба да има отворен конфликт со режимот, па затоа се воздржуваат од критики во јавноста. Значи, од двете страни ги имаме оние кои јавно и оние кои тајно го поддржуваат или напаѓаат претседателот Вучиќ. Статистички гледано, има уште многу, многу повеќе свештеници, монаси и верници кои ги поддржуваат студентите, така што позицијата на самиот врв на Црквата не може да се толкува како поддршка на режимот на Вучиќ од страна на Српската православна црква.
Може ли Патријархот да му се спротивстави на претседателот Вучиќ, и обратно? Дали епископите се осмелуваат да му се спротивстават на патријархот Порфириј? Кој би имал што да изгуби?
– Вучиќ е пресметана кукавица. Не верувам дека во овој момент би бил среќен да влезе во конфликт со некој кој има некакво влијание во општеството. Не знам за патријархот. На крајот на краиштата, тие се, да го употребам терминот на патријархот, браќа, па не гледам зошто воопшто би влегле во конфликт. Што се однесува до владиците, мојот впечаток е дека огромното мнозинство (не сите!) не смеат да му се спротивстават на патријархот. Српската православна црква е феудално организирана институција, така што оние кои се противат на првиот меѓу еднаквите може лесно да ги загубат своите митри.
На што ја должат својата независност владиците Максим и Григориј за да кажат што мислат?
– На мојот духовен отец, епископот Атанасиј, кој беше, така да се каже, бунтовник како некои од старозаветните пророци. Тие двајца се разликуваат од него по карактер и по многу други нешта. Но, заедничко им е личната храброст, лојалноста кон својата Црква и ставот дека некои компромиси, особено со совест, никогаш не се прават.
Што вели патријархот живеејќи во вила на Дедиње, а не во Пеќската патријаршија, барем повремено? Какви позитивни последици може да донесе неговиот мандат во Пеќ и зошто патријархот не се жртвува?
– Што се однесува до жртвувањето, не сакам да бидам лицемер, а кога би требало да бирам помеѓу енклава и живот во вила на Дедиње, би ја избрал вилата. Пораката, ми се чини, е јасна: „Тоа е историско седиште и ништо повеќе, па ќе служам таму еднаш или двапати годишно и тоа ми е доволно“.
Многумина сметаат дека не е лоша идејата патријархот да биде во Метохија, а администрацијата и се останато останува во Белград. Патријархот ќе прими гости во Пеќската патријаршија. Така, на пример, би можел да го покани папата да ја посети Србија и да го прими во Пеќ. И двајцата веруваат дека Косово и Метохија е автономна покраина во рамките на Србија, бидејќи Ватикан не ја признал државноста на Косово. Според тоа, нема формални пречки за тоа што всушност е одличен дипломатски потег на патријархот.
Се добива впечаток дека за СПЦ бизнисот е поважен од дипломатијата и дека Црквата е сериозна бизнис фирма?
– Тоа не е точно. СПЦ не е сериозна компанија. Камо среќа да е така! Да има некаков ред, да не дозволи поединци енормно да се збогатат со злоупотреба на службената положба. И средствата да бидат искористени за мисијата на црквата и помошта за ранливите групи. Не гледам проблем во тоа што во српската православна црква има некои фирми кои остваруваат профит. Тие постојат, само функционираат со организациско игнорирање на фактот дека сме во 21 век. Проблемот е што профитот не се користи правилно. Да им помогнеме на болните, обесправените, гладните, бездомниците… треба да ни биде императив, но, за жал, најчесто не е. Значи, проблемот не е во остварувањето профит, туку во неговата прераспределба.
Исто така, голем проблем за кој никогаш не се зборува е односот на СПЦ или поточно некои епархии и црковни општини кон вработените. Многумина се нерегистрирани, изложени на мобинг, работат во лоши услови и за срамно малку пари, кои се плаќаат во готово. Пазете се од тоа лицемерие, вие проповедате љубов и жртва за ближните, но ги искористувате луѓето како најлоши робовладетели!
Многу вработени се непријавени, изложени на мобинг, работат во лоши услови и за срамно малку пари, кои се плаќаат во готово. Пазете се од тоа лицемерие, вие проповедате љубов и жртва за ближните, но ги искористувате луѓето како најлоши робовладетели!
Зошто Црквата сама не ги финансира своите народни кујни, туку бара донации од верниците?
– Претпоставувам затоа што епархиите кои имаат народни кујни, а ги има недозволиво малку во СПЦ, не се во можност сами да ги финансираат, вклучително и оние на Косово и Метохија. Инаку, не гледам ништо лошо во тоа што побогатите верници и поуспешните компании се мотивирани да бидат општествено поодговорни и да придонесат за таков благороден потфат.
Кој е мотивот на Српската православна црква да изгради толку многу храмови, навидум без никаква реална потреба во однос на бројот на активни верници?
– Црквите некогаш биле изградени за да ја покажат моќта на државата која се сметала себеси за христијанска. Денес, ми се чини, веќе не е така. Можеби само во Русија, каде што неодамна беше изграден огромен храм на воена база. Патријархот неодамна изјави дека ни требаат уште сто храмови во Белград. Кога ја видов таа изјава, помислив дека и тој фатил инвеститорска треска. Белградските цркви навистина не се празни, но не се толку полни што би требало речиси двојно да се зголеми бројот на храмови, па затоа планот на патријархот го сметам за арогантен.
Дали во Црквата, како и во државата, преовладува култот на личноста? А каде е тогаш Христос?
– Мислам дека тој завладеа. Христос е таму, не гледа и чека да се покаеме и да бидеме подобри.
Да се вратиме на патријархот: каде исчезна тој „европеец“, екуменист, собирач на различни мислења, што беше како митрополит загрепско-љубљански? Дали би дал ваква скандалозна изјава за жените – „бедни и бедни“, најверојатно обраќајќи се на Бранкица Јанковиќ, комесарката за еднаквост?
Таму седи на престолот на Свети Сава. Многу луѓе мислат, вклучително и вие, дека тој радикално се промени откако стана патријарх. Не го делам тоа мислење. Тој не се промени многу, само сега е повеќе изложен и неговата самодоверба порасна. Човек не може радикално да се промени на таа возраст. Не треба да заборавиме дека додека беше митрополит во Загреб, ја поддржуваше алтернативата таму, а мејнстримот овде. Таму отишол на фестивалот на алтернативите и левицата (Фалиш) во Шибеник, а тука истовремено го поддржувал Вучиќ, му ја осветил црквата на Тома Николиќ и слично. Патријархот, мора да се признае, е општествено преинтелигентен, т.е. тој знае како да ја игра играта. Сепак, тој сега е во неволја, бидејќи му е стеснет просторот за маневрирање, премногу е изложен, а некои работи си дојдоа за наплата.
Како може неговата поранешна позиција да е празна од 2021 година, кога стана патријарх?
Тоа е многу чудно, особено ако се земе предвид фактот дека оттогаш ракоположил десет или петнаесет нови епископи. Значи, има доволно луѓе… Не знам зошто две години не беше поставен нов митрополит во Загреб, а потоа во 2023 година привремено беше поставен епископ кој седи на другата страна на светот, во Буенос Аирес.
Не знам зошто на патријархот не му се допаѓа нов митрополит да доаѓа таму. Како и да е, верувам дека е крајно време Советот да дејствува и да избере нов епископ, без разлика дали тоа некому му се допаѓа или не. Исклучително е важно, пред се заради нашата заедница во Хрватска, СПЦ таму да има способен и одговорен човек кој ја разбира целата ситуација. Порфирије беше добар митрополит и навистина не ми е јасно зошто од позиција на патријарх го загрозува нормалното функционирање на неговата поранешна митрополија.
Се зборуваше дека тој бил гласноговорник на тезите на владиката Иринеј Буловиќ. Ако е така, дали успеал да се ослободи од своето влијание на највисоката функција? И со наоѓање нов „ментор“?
– Не знам какви конкретни тези имате на ум. Тој е негово духовно чедо. Иринеј го формирал. До 2014 година беше и негов претпоставен. Иако се луѓе со различен сензибилитет, тие имаат некои сличности. На пример, и двајцата се авторитарни типови, иако нивните стилови донекаде се разликуваат. Тие немаат соработници во вистинска смисла на зборот, туку имаат исплашени субјекти кои им се целосно подредени. Тие одлучуваат за се. Тие се обидуваат да стават сè под своја контрола.
Често може да се слушне од луѓе кои ги познаваат – јас лично не сум од нив – дека Иринеј е доминантен во нивната врска, а со тоа и дека тој всушност ја води Српската православна црква од сенка. Не знам каков е нивниот личен однос денес. Но, очигледно е дека со Црквата суверено владее патријархот. Влијанието на бачкииот епископ според мене е речиси незначително. Колку што гледам му дале само ПБФ, навистина е прашање таму. А за другите работи во Црквата поставува прашања колку што му дозволува патријархот. Патем, мислам дека приказната за „семоќниот Иринеј“ му одговара на патријархот, бидејќи тој може да го обвини за некои „непопуларни“ постапки, без да мора да преземе целосна одговорност. Што се однесува до новиот ментор, ако сте го имале на ум Вучиќ, мислам дека тој не е негов ментор, туку соборец кој му помогнал да дојде до таа позиција.
Можете ли да го замислите како „прелетувач“?
– Вучиќ или Порфириј?
Порфирија.
– Не морам да замислам.
