Беше една од трите најважни нашиот драмски писатели во осумдесеттите години, но и текстописец на Леб и сол. Во Хрватска на тоа се сетија само кога умре. А го немаше едно триесет години
Миљенко ЈЕРГОВИЌ
Националниот театар, средина е на осумдесеттите години, есен со неутврден датум. Актерот комплетира монолог, тој вели: „Секое дно е дупло дно” Сèто друго е заборавено. Само уште еден поглед од балконот на театарот, црвено седиште, трет или четврт ред, и овие четири зборови со сврзник, кои ќе добијат смисол во наредните триесет години на животот на вашите вистински обликувања, и на кои често ќе се потсетувате, чувајќи ја сцената од последниот заборав.
Горан Стефановски, бидејќи тоа се неговите зборови, од премиерната изведба на „Дупло дно” (во режија на Сулејман Купусовиќ) , тие години заедно со Душан Ковачевиќ и Слободан Шнајдер беше еден од најпродорните југословенски драмски писатели. Претставите на таа тројка беа генерациски трејдмерк и со филмовите на Шијан, Кустурица, и Макавеев беа тие со чие рисуство се растеше и со нив се стекнуваа оние естетски и социјалните ставови кои ќе не водат низ тие времиња и во тие општества и контексти кои за за Стефановски Шнајдер и Ковачевиќ дури нема да знаат.
Тој дури и не пишуваше многу пред војната. До 1991 година, во текот на осумнаесеттите години, тој напиша девет претстави, „Јане Задрогаз”, „Диво месо”, „Лет во место”, „Хај-фај”, „Дупло дно”, „Тетовирани души”, „Црна дупка” , „Лонг плеј” и „Кула вавилонска”. Последниот текст Чернодримски се враќа дома” беше создаден откако заедничката сцена повеќе ја немаше, така што Горан Стефановски веќе не беше заеднички писател на поливалентна, заемно вплеткувачки култура. Тој текст, чија изведба никогаш не сум ја видел, беше посветена на Војдан Чернодрински, основоположникот на македонската драматургија, писател и адвокат, автор на книгата „Македонска крвава свадба”, кој го помина својот живот во егзил во Бугарија. Случајот сакаше, и тоа низ совршената драматургија на судбината, дека Горан Стефановски по ова дело отиде да живее во Лондон, за во Кантербери на 27 ноември 2018 година го заврши својот живот. Шеесет и седум години поминале меѓу два емигрантска смртни случаи на Македонци. Една година повеќе отколку што живееше самиот Горан Стефановски.
Во Англија, тој беше почитуван професор по драматургија на познат Универзитет и на глобално ниво, во центарот на англиканската духовност и култура, и имаше статус што повеќе беше препознатлив по неговата работа, помалку по неговите конкретни дела како европски драмски писател. Меѓутоа, во дваесет и пет години од животот во својата нова татковина напиша само четири драмски текстови и три едночинки. Некои од овие текстови, почнувајќи од 1993 година („Сараево”), беа напишани по нарачка, било од политички момент или од театарска институција. Последниот текст, насловот „Одисеја”, беше напишан во 2012 година, и тој го посвети на темата на домот и обидот да се врати.
Неговиот живот, како и многуте животи на генерациите кои ги преживеаја и ги надживеаа војните во деведесеттите, се состоеше од два меѓусебно неспоредливи, многу различни делови. Пред достигнување на возраста од четириесет години – имено во 1992 имаше толкава возраст тој веќе беше македонскиот литературен и театарски класик, големиот југословенски писател, чиј глас се слуша насекаде каде што сега исчезнат во оваа земја беше сцена и театар. Секоја од неговите воздишки беше гласна и присутна. Неговата драма беше мерка не само за драматична и литературна модерност и модерност, туку и за жив, постојан коментар за социјалните и политичките услови и промени. Тој напиша во флеш, неговите сцени често беа многу кратко, но прецизно и јасно изложени дека сè беше совршено разбирливо, но во исто време двосмислена, поливалентна, богат асоцијативен.
Во Англија, тој беше почитуван наставник по драматургија на познатиот Универзитети на глобално ниво, во центарот на Англиканската духовност и култура, и беше статусот што повеќе од prepoznatošću неговата работа, познатиот европски драмски писател. Меѓутоа, во дваесет и пет години од својата татковина напиша само четири драмски текстови и три еднолични ликови. Некои од овие текстови, почнувајќи од 1993 година “Сараево”, беа напишани по наредби, било во политички момент или во театарски институции. Последниот текст, насловот “Одисеја”, беше напишан во 2012 година, и тој го посвети на темата на домот и се обидува да се врати.
Неговиот живот, како и многуте животи на генерациите кои ги преживеаја и ги преживеаја војните во деведесеттите, се состоеше од два меѓусебно неспоредливи, многу различни делови. Пред донесувањето на возраст од четириесет – четириесет тој ќе биде во 1992 – тоа е македонскиот литературен и театарски класици, големиот југословенски писател, чиј глас се слушаше насекаде каде што во таа исчезната земја имаше сцена и театар. Секој од неговите воздишки беше гласан и присутна. Неговата драма беше мерка не само за драмск и литературна модерност и современост, туку и за жив, постојан коментар за социјалните и политичките услови и промени. Тој пишуваше низ блиц сцени, неговите сцени често беа многу куси, но прецизни и јасно изложени, сè беше совршено разбирливо, но во исто време двосмислено, поливалентн, богато со асоцијации.
Во тоа време, во театарот Стефановски беа на врвот како и современите носители на новиот бран на музичката сцена. А при тоа о неговите тектови немаше разбушавеност, во неговите тркстови немаше износеност или површност која со право се припишуваше на тиогашните млади творци, често со причлина. Стефановски беше строг и среден писател, со јасност и прецизност на своите драмски ситуации, и репликите му беа исклучително строги и со избегнување на потребата за додатно избегнување на дополнителни објаснувања, што потоа бра некои доприкажувања, додатоци на сторијата … Неговиот текст имаше јасен и неизбежен тек, беше тешко да се пренасочи, беше катастрофално да се земе нешто од него. На таков автор Југославија му даваше единствен контекст. Тој беше писател според мерката на една земја.
Во вториот живот на Горан Стефановски сè беше поинакво, но неговата поетика мораше и да биде поинаква. Нешто од напишаното како да бараше дополнителни објаснувања, што порано не беа потребни. Нговите искуства, изнесени низ текстовите одеднаш стануваа нпробојни и херметички од гледна точка на земјата и културата во која тој се пресели, во која тој емигрираше. За романсиер и раскажувач, можеби не би било тоа голем проблем, иако не е лесно да се пишува опкружен со луѓе кои немаат никаква врска со светот кому му пишуваш, дури и на јазикот што е на сите околу вас совршено невидлив и отсутен, или да напишете за театарот, и да бидеш надвор од фокусот и јазикот, се чини невозможно.
И покрај тоа што не се затвори, туку продолжи да се пишува и да живее како драмски автор, Горан Стефановски, сепак, може да се каже дека креативно исчезна со исчезнувањето на Југославија. Се разбира, тој не губи во големината и значењето, но неговите драми од главната сцена се движеа некаде на маргините и во подземјето. По војните, едвај се уште се играа неговите претстави од 80-тите, иако нови автори не се раѓаа, нит пак имаше помодерни, поевропски меѓу јужнословенските писатели од Горан Стефановски. Ако заради ништо друго, требаше да се игра за новите генерации да видат како се пишува.
Горан Стефановски, читаме за тоа на локалните таблоиди и портали, како да се работи за некаква бизарност, требаше да биде гостин на Саемот во Пула како автор на нова книга. Неодамна, болеста го откажа тој настап. Тој починал три дена пред промоција на неговата книга „Одисеј и други драми“, објавени во хрватското издание. Тоа е, тој инсистира така да се рекламира, неговата прва книга објавена на хрватски. Само тоа многу повеќе зборува за хрватската култура отколку за Горан Стефановски и неговото значење. Но, се уште ги има од оние кои се свесни за тоа.
