„Сите се маскенбал“, „смешни“, „иднината е страшна“: во Бугарија стравовите и лагите се наметнуваат како „други гледишта“. Нема алтернативни факти. Има неморал и лаги. А лагите доведуваат до катастрофи
ЕВГЕНИЈ ДЕЈНОВ
Лаги и алтернативни факти: говорот на Путин емитуван во Мариупол
Време е сериозно да се погледне конструкцијата „друга гледна точка“. Ваквиот сериозен поглед нè враќа во суштината на прашањето „Што е новинарство“? Како што често се случува, одговорот е закопан во генезата на феноменот.
Модерното новинарство започна со лондонскиот „Тајмс“. Основан кон крајот на 18 век од издавач без работа, тој првично беше трговски „лист“ за известување за вести и соопштенија од светот на трговијата, украсен со малку световен зачин. Меѓутоа, набргу времињата станаа турбулентни со Француската револуција што се прошири преку Каналот. Во Парламентот се водат експлозивни и судбоносни дебати, се гласаат мерки и закони.
Издавачите на „списокот“ забележуваат дека иако Парламентот ја објавува „списокот“ со донесените мерки, како и со аргументите на мнозинството, никој не ги слуша аргументите на опозицијата, која гласаше против. Весникот го промени своето име во „Тајмс“ и почна да ги објавува овие аргументи за јавноста да дојде до информирано политичко знаење. Од еден лист се расплетува на четири, па на осум и на дванаесет страници. Почнува да нуди новости – и внатрешни и надворешни, на уреден и систематизиран начин.
Односно: модерното новинарство започнува со две работи – појавата на политиката на хартија наменета за масовната публика; излагањето, пред публиката, на дотогаш нечуено аргументите на противниците на власта. Поради оваа причина, во првите децении на 19 век, весникот го добива прекарот „Громарот“.
„СТАВОВИТЕ“ НА КОИ НЕ ИМ Е МЕСТО ВОП МЕДИУМИТЕ На прв поглед се чини дека се работи за „другата гледна точка“, но се работи за нешто друго: да се информира јавноста за позициите на нејзините легитимни избраници во легитимен центар на моќ. Појавата на новинарството оди рака под рака со појавата на новинарската дисциплина. Нема шанси некој пророк од Манчестер (да речеме) да процвета во Лондон во тоа време и да почне да ги развива своите теории на заговор (незасновани на ништо легитимно) на страниците на Тајмс. За носителите на таквите „гледишта“, лондончани одвоија простор во Хајд Парк, каде што дотичните пророци можеа да ги држат своите говори на случајни минувачи.
Со развојот на новинарството се развива и релативно новиот жанр на „коментар“. Толкува вести што се засноваат на ригорозно проверени факти. Дури по договор за фактите доаѓа фазата на нивното толкување. Весникот „Гардијан“ стана истакнат носител на овој жанр. Во 1921 година, по повод стогодишнината од основањето, нејзиниот тогашен главен уредник, писателот С.П. Сноу, прави разлика помеѓу коментар и известување: „Коментарите се бесплатни, но фактите се свети.
Не сте слободни да имате свои факти“
Односно: може да има алтернативни толкувања, но алтернативни факти – не. Принципот на Сноу подоцна ќе мутира во појасната максима: „Слободни сте да имате сопствено гледиште, но не сте слободни да имате сопствени факти“. Не можете да се спротивставите на фактот дека Хитлер ја нападна Полска во 1939 година со „вашиот“ алтернативен факт дека Полска го нападна Хитлер. Не можете да тврдите дека Русија не ја нападна Украина на 24 февруари 2022 година. Не можете да тврдите дека Украинците се „нацисти“ бидејќи Украина има повеќепартиска демократија со легитимни избори, а не една партија со семоќен Фирер на врвот.
Строго одвојување на фактот од мислењето е повторно прашање на строга самодисциплина. Ниту еден англиски новинар, во 19 и до средината на 20 век, не можеше да си дозволи да остане без таква самодисциплина, бидејќи тоа е мерка за џентлменство. Ако ја преминете границата, ако ги измешате работите, клубовите во кои припаѓате ќе ве прогласат за неџентлменски и вашата кариера е завршена. Дури во втората половина на 20 век се појави „жолтиот печат“ во кој сè е заматено, па дури и третокласен пророк од Манчестер ќе ги најде своите 15 минути слава во некој таблоид.
Бугарија: и по 1989 година во заробеништво на стравови, лаги и „други гледишта“
Бугарија беше поштедена од целиот овој еволутивен пат, целата оваа акумулација на искуство. Со падот на цензурата во последните недели од 1989 година, паднаа и сите внатрешни инхибиции. Со затворени генерации, весниците избувнаа. Цели се покажаа секакви политичари и секакви политички идеи – т.е. идеи за општо добро. Весниците, кои се обидоа да одржат одвојување помеѓу фактите и коментарите, беа единиците. До првите избори во летото 1990 година, сè во медиумскиот хор се претвори во страстен патос насочен против сите. Сите разумни аргументи и аргументи потонаа во овој патос, а огромна количина на емоции, стравови, предрасуди испрскаа на површина. Целокупната порака стана „сите се маска“, ограбејќи го новото општество од верувањето дека може да помине.
И пред споменатите избори, медиумите ги поистоветуваа СДФ, носители на новата надеж, со БСП, чувари на старата безнадежност. И двете партии беа прогласени за „диносауруси“ дека е време да се оди, да се направи пат за „нови лица“; тогаш СДС имаше 6 месеци.
До 1992 година, овој ран патос се претвори во арогантно потсмев. Од „маскари“ сите станаа смешни. Филип Димитров, првиот демократски премиер по генерации, беше исмеан затоа што е мек во говорот, брадест и со очила. Неговите следбеници беа смешни затоа што веруваа во невозможни работи – како, на пример, дека Бугарија може да стане членка на ЕУ и НАТО.
Зад овој потсмев, како рефрен во грчка трагедија, коментарите ја формираа сликата за иднината како нешто страшно и злобно. Со години, коментар по коментар завршуваше со „и ќе стане страшно“. Реформите беа страшни, транзицијата беше страшна, демократијата беше страшна, секоја претстојна зима беше страшна, како и секое лето. А бидејќи иднината е страшна и, покрај тоа, некои смешни луѓе укажуваат на неа, најдобро е оваа иднина воопшто да не се случи – ова е заклучокот што го извлекоа Бугарите и дури откако се урнаа во хиперинфлација, се подготвија да изберат Владата на Костов. На што имаше забелешки од типот: „Со весник се убиваат мува и – влада“.
Границите меѓу вистината и лагата, меѓу доброто и злото исчезнаа
Потоа, како островска група се издвојуваа оние медиуми кои го разликуваа фактот од коментарот и, згора на тоа, разбраа уште еден совет од С.П. Сноу: „Коментарот исто така мора да подлежи на самонаметнати ограничувања. Добро е да се биде искрен; но сепак е подобро да се биде фер“. Против овие медиуми тргна фронтален напад од останатите, кои конечно се откажаа од какви било правила на новинарството, т.е. информирање на граѓаните за да можат да направат одговорен избор. Во овој напад, пред десет години, се појави уверувањето дека секој има слобода да има „свои факти“. Границите меѓу нештата и појавите, меѓу лагата и вистината, меѓу доброто и злото исчезнаа. И сè стана дозволено.
На крајот, сето ова калење мутираше во денешната „друга гледна точка“ зараза, навлегувајќи дури и во медиумите кои не се загадени. За да не се удавиме во оваа кал, потребно е да се вратиме на почетоците на новинарството и да поставиме прашања од типот: Дали оваа гледна точка се заснова на проверливи факти? Дали нејзиниот портпарол е легален? Дали има репутација за интегритет и чесност? Дали неговите заклучоци и тие можат да се потврдат со општоприфатени методи и инструменти?
КОЈА Е ЗАДАЧАТА НА НОВИНАРСТВОТО? Работата на новинарството не е да ги презентира „сите гледишта“. Тоа го прават држачите за микрофони. Не се сите гледишта еднакви по важност, легитимност и вистина. Растворувањето на сè во униформа неред го лишува општеството од чувството за тоа што е важно, а што не е. И насилниците живеат најдобро во овој хаос. Онаму каде што нема граница помеѓу легитимното и нелегитимното, моќта станува регулатор: јас сум посилен, затоа мојата верзија на светот е поточна. Токму кон тој резултат се стремеше Путин, на пример, кога почна да ја раствора вистината во мочуриштето на хибридни напади (друго е што на крајот не беше баш најсилен).
Работата на новинарството е да ѝ презентира на јавноста легитимни и проверени информации, со цел да формира информирано и просветлено општество, способно да ја гради својата иднина врз основа на одвојување на важното од неважното. Ако е така – и е така – нема шанси „земјата е рамна“ да е „друга гледна точка“. Бидејќи не постои начин медиумите да станат гласноговорник за лесно докажани лаги од типот: „НАТО е виновен за војната во Украина“; „нема пари во државата“; „Кирил Петков подготвува предавство за македонското прашање“; „Истанбулската конвенција сака да не претвори во трет пол“; „Американската амбасада ги рангира владите во Бугарија“; „Во Украина, Русите не уништуваат градови“.
Лагите доведуваат до катастрофи. Во САД, лагата на Трамп дека победил на изборите во 2020 година доведе до обиди за немири и смрт на луѓе. Меѓутоа, таму различните форми на самоконтрола се доволно силни за на крајот да ја скротат ситуацијата. Тоа не е случај во Бугарија. Веселбата на „другата гледна точка“ може да доведе, на пример, до некаков референдум за напуштање на ЕУ или НАТО. А населението инспирирано од „другата гледна точка“ треба да гласа „за“. Вакво нешто веќе видовме во феноменот „Брегзит“. Британските таблоиди, неповрзани од стандардите на новинарството, го доведоа населението во лудило со кое гласаа за излез од ЕУ. Во Бугарија, се разбира, повторувањето на такво нешто би имало далеку поекстремни и покатастрофални последици.
АЛТЕРНАТИВНИ ФАКТИ – МОРАЛНА ИЗОПАЧЕНОСТ Секоја професија има свои правила на самодисциплина и самоконтрола, и тоа не е случајно. Самиот збор професија доаѓа од „јавна декларација“ на некои вредности и доблести. Опишувајќи ја својата мисија, американскиот телевизиски канал CNN ја дава следнава јавна изјава: „Да се каже вистината во очите на моќта. Да се задржи власта под контрола на јавноста. Да се одржат политичарите чесни“.
Ова е новинарство. Да се претстави „друга гледна точка“, врз основа на „алтернативни факти“ – ова не е новинарство, туку неморал.
