Интервју со Ламија Моње за тоа како жителите на Либан, кои се постојано сведоци на војна станаа „имуни“ на траумите и ја одбраа издржливоста. Или како писателката Октавија Батлер стана видовита жена за нашата иднина
ФИЛИП НОБЕЛ
Денешниот дискурс за ментално здравје сè уште е во голема мера доминиран од западноцентричните концепти и вокабулар. Може ли политиката на преживување да понуди нови начини за справување и разговор за менталните состојби?
Глобал војсис разговараше со Ламиа Могње, либански психолог, социјален работник и антрополог за да ги анализира и деконструира елементите на мејнстрим наративот за менталното здравје. Интервјуто беше одржано во Берлин на крајот на ноември 2022 година за време на конференцијата Disruption Network Lab „Лудило. Борбата за правда во менталното здравје“. Двете организации редовно учествуваат на настани кои фрлаат светлина на глобалните прашања за човековите права, слободата на изразување и социјалната правда.
Еден од бинарните елементи што често се користи во доминантниот дискурс за ментално здравје е спротивставувањето помеѓу траумата и издржливоста, нешто што Моње смета дека е премногу редуктивно и повикува на преиспитување, како што објаснува таа.
Траумата стана глобален термин за разбирање на страдањето, особено во хуманитаризмот каде што беше целосно инкорпорирана, почнувајќи од 1970-тите во контекст на насилството и конфликтот во Европа и на други места. Во овој наратив, траумата стана еден вид универзален и очекуван начин на доживување на страдањето. Се подразбира како нешто што го нарушува нашиот секојдневен живот и светот каков што го знаеме. Така, насилството се сфаќа преку траумата. Значајно е што траумата, како и издржливоста, се два поими кои историски произлегуваат од воените истражувања за градење подобри војници.
Таквата симплистичка опозиција не ги опфаќа другите форми на страдање, како што истакнува таа.
– Кога се користи во хуманитаризмот за да се разберат присуствата на бегалците или барателите на азил, бинарната траума/отпорност го намалува страдањето на овие две категории. Меѓутоа, страдањето е многу покомпликувано од тоа. Затоа, нема објаснување за искуството на секојдневното насилство. На пример, во случајот со Либан и неговите многубројни војни, луѓето често живеат во очекување дека војната може да започне повторно во секој момент: таа не е трауматична во смисла дека го нарушува секојдневниот живот, што сепак создава многу страдања. Значи, прашањето е – како да замислиме нешто што не е ниту траума, ниту издржливост? – вели таа.
Либан е земја која доживеа граѓански војни, странски интервенции, масовен прилив на бегалци од 1975 година и се соочува со голема економска криза по експлозијата на пристаништето во Бејрут во август 2020 година, која веднаш остави 300.000 луѓе без покрив над главата. Глобал војсис ја праша Моње како ова искуство на војна и нејзините последици се признаваат во либанското општество:
– Гледам многу трансформации во политичкиот дискурс околу менталното здравје. Пред сè, Либан е земја на мешани култури, со отомански период и богата размена со европски и американски искуства, било преку мисионерите или францускиот колонијализам кои го обликуваат нашиот сопствен дискурс. Либан е дом на најстарата болница за азил, Либанската болница за ментални и нервни нарушувања, основана на почетокот на 20 век од квркерски мисионери, каде што спроведов голем дел од моите архивски истражувања.
Забележувам и промена на генерациите: луѓето на моја возраст кои ја доживеале граѓанската војна [1975–1990] не би оделе на психолог. Но, моите студенти на Американскиот универзитет во Бејрут, кои се родени по војната, зборуваат за нивната дијагноза и го користат јазикот на психотерапијата. Француската и американската психијатрија и психологија се многу присутни во нивните животи, но важно е да се напомене дека денес тие станаа недостапни за многу луѓе со оглед на тоа колку се скапи тие интервенции.
Треба да се спомене и медитеранската традиционална хербална медицина, која јас и моето семејство ја користиме и на која се потпираме за разни заболувања, заедно со акупунктурата. Значи, имаме мешавина од различни практики и традиции на лекување.
Во своето истражување за либанското искуство од вооружениот конфликт, Моње го идентификуваше она што го дефинира како „отсуство на траума“ што ги илустрира ограничувањата на бинарната траума/издржливост:
– Првото прашање што си го поставив себеси како докторант беше: како може оваа разлика да се врати во 1982 година (годината на израелската инвазија на Либан) кога, од една страна, има пролиферација на случаи на ПТСН меѓу израелските војници, цивили и медицински сестри; а на либанската страна, отсуството на траума – термин што го користам провокативно. ПТСН е – уште еднаш – психијатриски термин во голема мера изведен од американската војна во Виетнам, и го отвора прашањето за вината, која, дури и во последните војни, американските војници кои ги притискаат копчињата за напади со беспилотни летала велат дека ја доживуваат. Во Либан, „шумуд“ (палестински концепт делумно поврзан со издржливоста) е евоциран за да се објасни ова отсуство на траума, но на крајот го претставуваат ародот на Либан како оние кои не чувствуваат ништо, како што велат „Ние не страдаме поради вашата инвазија, ние само се спротивставуваме“.
Ова отсуство или можеби нечитливоста на траумата има последици за тоа како менталното здравје е формулирано од меѓународните организации кои не успеваат да ги прилагодат своите модели на незападните контексти и ги повторуваат истите грешки во нивните одговори, како што истакнува Моње:
По војната во јули 2006 година, Светската здравствена организација (СЗО) побара од либанската влада да отвори центри за третман на ПТСН, но никој не дојде. Психијатрите, глобални и локални, се соочија со потешкотии во пронаоѓањето на трауматизирани луѓе едноставно затоа што траумата не се манифестираше во дискурс што тие можеа да го препознаат. Јас лично ја доживеав таа војна и се сеќавам дека најмногу ми помогна да ја поминам цела ноќ со моите пријатели правејќи шеги за војна, за страшни работи кои можат да бидат и ужасни, но и смешни.
Друго прашање со кое се соочуваме како општество е бришењето на страдањата и желбата да се обнови сè на ист начин како што беше пред војната во 2006 година. Ова всушност го крие насилството и го засилува отсуството на траума.
Ништо од тоа искуство, за жал, не се претвора во научена лекција: глобалниот хуманитаризам постојано се враќа со истиот пристап од учебници, и кога вклучува алтернативни начини во глобалната психијатрија, тој се грижи никогаш да не биде оспоруван со претставување на проекти засновани на заедницата, додека всушност во повеќето случаи тие не се. Овде навистина мораме да ја надминеме хиерархијата од врвот надолу.
Ако меѓународните организации генерално не успеваат да ја прифатат промената во нивното разбирање и одговорите на проблемите со менталното здравје, дали може да има вистински алтернативни и моќни наративи? Еден неочекуван извор може да биде научната фантастика, особено делото на иновативната афрофутуристичка писателка Октавија Батлер, според Моње:
– Ја открив Батлер во 2015 година, кога бев дел од феминистички колектив во Бејрут, кој ме замоли да донесам некои од нејзините книги од САД. Не знаев за неа, па гпрочитав едно дело на летот за Бејрут. Нејзиното пишување ми помогна да видам поинаков пат кон политиката на опстанок. Бев толку инспирирана од нејзиниот начин на опишување како живееме и се прилагодуваме на насилството што напишав интимна статија за тоа.
Напишав: „Батлер го инспирираше моето размислување за тоа како да бидам флексибилна во катастрофа, да ја поправам и преживеам – сето тоа во рамките на привременоста на секојдневието – како да се промени и трансформира, наместо да се справи со последиците од настанот“. Оваа привилегија на креирање над страдањето, ја отвора нашата критика кон генеративните и материјалните начини на читање на насилството и катастрофата. Го префрла фокусот на иднината наместо на минатото-сегашноста. Минатото станува не само болен и трауматизирачки настан кој бара исцелување, туку и место за длабоко споделено знаење, учење и ресурси на кои можеме да се потпреме“.
Како што тогаш ја нарекуваше нашиот колектив, Батлер е видовитата жена на нашата иднина.
(Авторот пишува за Глобал војсес)
