Авторитарните земји стануваат поамбициозни и поагресивни, и дома и на меѓународно ниво. Евро-американската доминација е при крај, а таа го обележува светот сто и педесет или двесте години. Честопати не беше убаво, но барем беше предвидливо
МАРКО ЛОВРИЌ
Во 1984 година, еден Чех ја напиша „Неподносливата леснотија на постоењето“. Само неколку години подоцна, друг Чех сакаше да направи нешто за неподносливите тешкотии на постоењето. Во 1988 година, додека уште бил студент, Шимон Панек организирал помош за настраданите од страшниот земјотрес во Ерменија. Тогаш тој беше еден од водачите на студентските протести кои ја родиле „сомотската револуција“, потоа основач на новинска агенција која покриваше светски конфликти и хуманитарец во Босна и Херцеговина.
Некаде во Босна, или инспириран од Босна, се роди Човекот со потреба, хуманитарна организација попозната по англискиот акроним PIN (People in need). ПИН денес ѝ помага на Ангола да се одбрани од инфекција; Камбоџа да се справи со поплавите поради климатските промени; Мали да најде доволно вода за пиење. Разбирливо е дека функционира и во земји кои почесто добиваат наслови во весниците, како што е Сирија.
ПИН е активен и на „Западен Балкан“, како што се вели денес. Тие работат со бегалци и мигранти, им помагаат на лицата со посебни потреби. Но, Шимон Панек, извршниот директор на ПИН, добро ја познава и чешката политика. Работеше и во претседателската администрација на Вацлав Хавел, па разговорот со него го започнуваме со прашање за политичкото здравје на Чешка.
Во Чешка се одржаа парламентарни избори во октомври. Андреј Бабиш нема да управува со чешката политика во наредниот период, но до кога либерално-конзервативната коалиција, која ќе формира нова влада, може да избегне распаѓање?
– Бабиш практично имаше два мандати на власт. Во првата не беше премиер, но веројатно беше помоќен од премиерот, па доминираше со чешката влада осум години. Промената во демократијата е секогаш добра, и задоволен сум што тоа се случи. Новата коалиција започнува во тешко време, земајќи ги предвид ковидот – 19, општите светски економски тензии и зголемувањето на јавниот долг. Разновидна е, но ако ги погледнеме бројките, убеден сум дека може да опстане. Ние, на пример, немаме зелена партија во владата, туку имаме пиратска партија, која во основа е модерна партија на левицата, со агенди посветени на зелените идеи, слободата, малцинствата. Пиратите би можеле да одлучат да ја напуштат владата, бидејќи разликите меѓу нив и конзервативните партии се големи, но тие имаат само четворица претставници во парламентот. Коалицијата и без нив ќе има комотно мнозинство, а другите партии се многу поблиску една до друга и економски, па и идеолошки, иако во политиката има се помалку идеологија.
Времето нема да биде лесно, не само за Чешка, туку и за другите развиени земји. Клучно е новата влада да комуницира со народот почитувајќи ги, а не како за време на економската криза пред десет или дванаесет години. Тоа беше една од најголемите грешки на чешката либерална елита. Не објаснија зошто по кризата се одлучиле за некаква мерка за штедење, зошто скратиле некои социјални надоместоци. Се земаа здраво за готово, а ако некој не разбираше, го прогласија за глупав и необразован. Тој „глупав и необразован дел од општеството“ го сочинуваа два-три милиони луѓе.
Сегашните околности, според мене, не се толку важни, бидејќи владата тешко може да направи да исчезне ковидот, економската или енергетската криза, но може целосно да го промени пристапот, да му служи на народот наместо само да владее.
Зад тешките и болни одлуки мора да стои вистинска скромност и почит кон засегнатите луѓе, чии животи се далеку потешки од животот на средната класа, на која вообичаено и припаѓаат политичарите.
Мојата главна порака до новата влада е – ако се зафркавате во комуникацијата, ако повторно не почитувате луѓе кои се социјално послаби од средната класа, олигархот ќе се врати за четири години. Ве молам, не се плеткајте.
Како е чешката економија и како ја оценувате поделеноста на државата за време на пандемијата? Форињ полиси неодамна објави дека повеќе од 700.000 луѓе не можат да си ги платат долговите и дека стануваат жртви на извршителот.
-Постојат околу 750.000 луѓе во долгови, но огромното мнозинство од долговите, 95 проценти, е од пред ковидот. Заемите не беа добро регулирани, а зеленашите користеа стапици. Сега имаме тримесечен период во кој луѓето кои ја плаќаат главницата на долгот кон државата не треба да плаќаат камата. Добро е што имаше релативно многу државни стимулации за сопствениците на дуќани, ресторани, малите стопанственици, па економски го поминавме. Чешката економија продолжува да расте, а јас би рекол дека тоа не е главниот проблем.
Од друга страна, затворените брави за време на пандемијата беа одложени, а потоа и премногу долго, особено кај училиштата, кои можеби не беа затворени никаде подолго отколку во Чешка. Олигархиската влада одобри рекорден буџетски дефицит, оправдувајќи го со ковид, но всушност само една третина, најмногу половина од дефицитот беше искористена за санирање на штетите од ковидот. Остатокот го искористија за да купат популарност – ги намалија цените на билетите, ги зголемија платите во јавниот сектор, надевајќи се дека тоа ќе им донесе изборна победа, што не се случи. Дефицитот е, значи, поголем отколку што треба, но сепак е 45%, така што не е толку лош.
Дали и мигрантите беа предизборна тема?
– Тоа не е топ тема како во 2015, 2016 и 2017 година, а политичарите не ја злоупотребија премногу пред изборите. Се плашев дека ќе биде така, но луѓето сфатија дека Чешка не е почетна точка за мигрантите, туку транзитна земја. Сега прифативме околу двесте Авганистанци кои беа поврзани со чешките активности таму – со армијата, амбасадата, па дури и работата на ПИН во Авганистан. Лесно можеме да интегрираме неколку илјади мигранти секоја година. На нашата економија очајно и е потребна работна сила. Имаме простор, имаме полупразни села, па да се посветиме на интеграцијата. Тоа беше проблемот. Никој не зборуваше за интеграција. Нас од невладините не гледаа како љубители на мигрантите, така што нашиот глас не беше важен во дебатите. Наместо да се зборува за тоа како да се вклопат овие луѓе во општеството, наративот беше „да“ или „не“, црно или бело.
А стравот беше реален. Не можете само да го отпишете, стравот е страв. Ако го чувствувате тоа, не сакате да слушнете некој да ви каже дека сте глупави. Тогаш реагирате многу негативно. Мигрантите немаа лица, имиња и приказни, а луѓето реагираа на некаква теоретска закана. Сега има се’ повеќе успешни и видливи мигранти, лекари, бизнисмени кои доаѓаат во последните десет години. Атмосферата е малку подобра, но тоа се уште не значи вистински напредок. Ако политичарите повторно го злоупотребат за политичка мобилизација, ако ги исплашат луѓето со „црна закана без лик и име“, лесно ќе предизвика екстремен страв.
Како изгледа Сирија од хуманитарен аспект?
– Кон крајот на мај и почетокот на јуни бев на северот на Сирија, па имам лични искуства. Патем, ова е најголемата операција со ПИН. Таму ни работат скоро триста луѓе. Хуманитарната ситуација е помалку или повеќе вообичаена, како што беше во изминатите неколку години. Потребите главно некако се покриени, но има многу малку реконструкција и напредок. Имаме трипартитен конфликт – територија под контрола на Курдите, потоа таканаречените борци за слобода, кои по десет години војна главно се блиски до исламистичките идеологии, а деле е под контрола на владата на Башар ал Асад.
Атмосферата е веројатно најдобра на територијата под контрола на Курдите, која е многу кревка на меѓународен план. Во провинцијата Идлиб има близу три милиони луѓе, а таму се собрани борци од сите три страни. Кога Дара, Хомс и Алепо паднаа во рацете на владата, армијата на Асад им дозволи на борците да се евакуираат во Идлиб. Таму има околу 150.000 борци, кои најверојатно во иднина ќе се борат за живот и многу е тешко да се замисли решение. Владината територија е голема, но на неа нема многу луѓе, а атмосферата е многу мрачна. Не сум толку загрижен за моменталните хуманитарни потреби колку што сум загрижен за иднината на Сирија.
ПИН е активен и во земји кои се помалку осветлени од меѓународни рефлектори, како што е Мали, па кажете ни нешто и за нив?
– Мали е добар пример. Со нашиот германски партнер, Welthungerhilfe, се обидуваме да обезбедиме вода за пиење за сточарските заедници. Проблемот делумно произлегува од климатските промени. Разликите меѓу Сахел и Србија или Чешка во тој поглед се критични. Страдаме и од суша и жештина, но таму животните умираат од недостиг на дожд и вода за пиење. Исто така, минатата година итно испорачавме маски, средства за дезинфекција и механички вентилатори од Чешка до втората по големина болница во Мали со воен транспорт. Тие буквално немаа со што да се борат против ковидот. Се надеваме дека ќе продолжиме, иако можностите не се лесни – Мали имаше два државни удари за осум месеци…
Бидејќи имате добар „преглед на ситуацијата“, како ви изгледа денешниот свет, особено запоставениот, како африканскиот?
– Мислам дека светот е во исклучително лоша состојба. Светскиот поредок е во урнатини, авторитарните земји стануваат поамбициозни и поагресивни, и дома и на меѓународно ниво. Многу сум загрижен за новите сцени од борбата за влијание. Ситуацијата во Африка е слична на Студената војна, кога и западниот и комунистичкиот табор даваа пари на различни африкански лидери, а единствениот услов беше да се приклучат. Ова создаде разни диктатури.
Кога работевме за време на војната во Босна, во Сараево – и ги поддржувавме бремените жени, доилките и доенчињата од сите страни, во Илиџа и Грбавица, во Стариот град и во Мариндвор – се надевав дека светот може да донесе подобри одлуки, и дека тоа ќе спречи илјадници или десетици илјади цивили повторно да бидат убиени. Дваесет години подоцна, имаме половина милион мртви во Сирија и нема индикации дека суперсилите се способни да го спречат тоа. Евро-американската доминација е при крај, а таа го обележува светот сто и педесет или двесте години. Честопати не беше убаво, но барем беше предвидливо. Сега светот е мултиполарен – Кина, Русија, САД… Ако ги споредите САД на меѓународната сцена пред дваесет години и денес, тие изгубија барем половина од својата моќ и влијание. Европската унија е многу комплициран организам. Мислам дека обично добро одлучува, но процесот во кој одлучува и спроведува е долг и неефикасен во криза.
Значи, јас сум многу загрижен за светот и животите на обичните луѓе во ранливите области, кои делумно го вклучуваат источното соседство на Европа, како што се Украина, Молдавија, Кавказ, па дури и Балканот.
Имате и воено и повоено босанско искуство, а неодамна повторно бевте во Сараево. Што гледате таму како странец?
– Овој пат бев во Сараево ден и пол, па верувам дека тоа што ќе го кажам ќе биде површно. Човек би сакал Сараево да биде вистински центар на Босна, што не е случај. Има нови инвестиции, нови згради, а животот продолжува и покрај фактот што секој развој во Босна е тежок поради многу комплицираната дејтонска структура. Се разбира, подобро е во Сараево отколку кога се оди на планина, но оваа разлика може да се види и на истокот на земјата. Кога човек ќе стигне до Бјелина, чувството е поинакво отколку во рамнините на Романија, кои се убави, но не даваат многу надеж кога ќе се погледне атмосферата, куќите, селата…
Според мене, цела Босна е пропуштена можност за подобар живот на луѓето. Има ресурси, не е преголема, доби голема меѓународна поддршка во изминатите дваесет години. За жал, политичарите од сите страни сè уште можат да ги мобилизираат гласачите за етнички разлики. Никој со пограѓанска платформа не успеа да надмине и да им понуди на луѓето подобра иднина.
Сараево, како и остатокот од Босна, би можело да биде многу понапредно доколку политичарите навистина се грижат за животите на луѓето, наместо да останат на своите места.
