Зголемувањето на цените на билетите за метрото во Чиле беше само искра што го запали генерациското незадоволство. Во други земји, причините се хетерогени, но споделуваат заеднички именител во корупцијата и игрите со голема моќ
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Четири центи. Поради зголемувањето на цената на билетите за метро, граѓаните на Сантијаго, главниот град на Чиле, пред месец и половина започнаа кампања „Избегнувајте“, барајќи ги сограѓаните да бегаат кон локалните „риџвани“. Една недела подоцна, кампањата се собра и се однесе од подземните тунели на улиците. Полицијата одговори на првите инциденти со солзавец, гумени куршуми и водени топови. До денес, седумдесет од 136 метро станици се уништени, десетици автобуси се запалени, а голем број продавници се ограбени. Досега се потврдени 21 смртност, повредени се околу 2.500 лица, а повеќе од 5.000 се уапсени. Дури и една недела пред инцидентите, чилеанскиот претседател Себастијан Пинеира ја нарече земјата „оаза на просперитет“. И навистина, однадвор, Чиле е најсилната економија на Латинска Америка, со годишен раст на БДП од 3,5 на 4 проценти, но набргу по ширењето на протестите театарски речено тој изјави: „Државата е во војна“. Сфаќајќи дека властите го признале своето право на насилство, бунтовниците ги заострија своите позиции за да го извршат најголемиот ненасилен марш во Чиле по оној од крајот на октомври во 1990-та година, кога го исфрлија надвор од политичката сцена Августо Пинокио. Сепак, неговиот дух остана, исто како и Уставот од неговото време. Пинеро ги врати цените на билетите на старите, а потоа вети дека ќе предложи уставни реформи. Се чини дека доцни, како и сите чилеански владетели пред него.
Затоа што, на работ на граѓанска војна, никој не оди по улици за четири центи. Не, тоа поскапување беше само искра која го разгори генерациското незадоволство и што денес се рефлектира во транспарентот: „Неолиберализмот е роден во Чиле и ќе умре во него“. Да се сетиме дека во 1973 година, диктаторот Пиноче дојде на власт соборувајќи го избраниот социјалистички претседател, Салвадор Аленде. Со тоа дојдоа познатите „момчиња од Чикаго“, чилеанските економисти кои се образуваа во Чикаго, делумно намерно и делумно платено работеа за воспоставување на чилеанската економија врз основа на комплетна дерегулација на пазарот и приватизација на сите сектори. Политичкиот научник Питер Корнблу смета дека чилеанската економија функционирала како позитивен пример за повлекување на државата од општеството токму благодарение на средствата што доаѓаа од Вашингтон. Денес речиси и да нема сектор во Чиле кој не е приватизиран. И скоро и да нема сектори без проблем, од корупција до дефект. Јавниот долг можеби не е голем (25,6% од БДП), но приватниот долг постојано се зголемува на 189,1% од БДП. Просечната плата е околу 800 американски долари, а месечната цена на животот е скоро 720 долари. Од лична загриженост се геда на последиците од пензиската реформа во Пиноче во 1980 година, кога целосно се укина јавното ПИО. Оние работници кои до сега успеаја да направат одредена исплата, се во апатија – пензијата во просек изнесува 38 отсто од вредноста на нивната последна плата. На кусо,, Чиле може да биде рај за макроекономски индикатори, но тоа е пекол за голем број на лицата што се депревилигирани, од кои многумина потекнуваат од осиромашната средна класа.
Обратно од чилеанското сценарио се немирите во Еквадор. Претседателот Ленин Морено, кој и според името е левичар, кој ја имаше незамисливата улога да дојде на власт по соработникот Рафаел Кореја, кој, одлучувајќи се за кинески заеми наместо да се договори со „тројката“, го подигна животниот стандард и ја зајакна економијата. Остриот пад на побарувачката за сурова нафта и другите природни ресурси исто така значеа пад на извозот и двојно зголемување на јавниот долг во текот на шест години, со нагорен тренд (во моментов е скоро 46% од БДП). Преговорите со ММФ понудија брза помош од 4 милијарди американски долари во замена за либерализација на трудовото законодавство, зголемување на даноците и воведување мерки за штедење. Популарноста на Морено се намали од осумдесет на едвај триесет проценти од јануари минатата година. Како и во Чиле, причината за протестот не е доволно важна – се работи за укинување на субвенциите за гориво. Осум лица загинаа, а околу 1.200 беа повредени и уапсени.
Тие не се единствените немири јужно од границата меѓу САД и Мексико. Во последните десет дена од октомври, десетици илјади граѓани излегоа на улиците по претседателските избори во Боливија. Досегашниот претседател Ево Моралес, поранешен лидер на синдикатот и плантажер на кока, го доби политичкиот азил во Мексико. Отпрвин, тој се обиде да ги смири незадоволните граѓани, повикувајќи се на меѓународните опсервери и потоа ги откажаа изборите. Во последните часови од минатата недела, тој, под закана од воен удар, поднесе оставка по тринаесет години владеење. Неговиот ривал Карлос Меса вети дека ќе понуди доказ за кражба на избори по доаѓањето на власт. Доказите за причините за популарноста на Моралес се непобитни – со национализирање на клучните сектори и високи јавни трошења, Џини коефициентот (што ја мери нееднаквоста на приходот) е намален за 19 проценти и повеќе од половина од мнозинството Боливија, домородно население го подигна на над апсолутната линија на сиромаштијата.
На почетокот на ноември, тој дури и го раскина договор со германска компанија за изградба на фабрика за преработка на литиум, со што Боливија е м,ногу богата, откако жителите на Поотоши протестираа против проектот. Рака на срце, боливиската држава беше расипана од корупцијата и партикулизирана како и другите земји од Латинска Америка. Кој вим пресуди? Меѓународна организација на Соединетите држави со седиште во Вашингтон, ДЦ. Најмалку тројца загинаа, а најмалку 200 се повредени.
За време на немирите, уништен е споменикот на пријателот на Моралес и починатиот претседател на Венецуела Уго Чавез, чиј наследник Никола Мадуро, ниту ја има харизмата, ниту државноста на неговиот претходник. Иако интензитетот на протестите во Венецуела опадна драстично, особено од март, кога се чинеше дека местото на Мадуро ќе дојде второпласираниот биде вицешампион Хуан Гвидо од претседателските избори во јануари, Венецуела сепак беше презаситена од кризата. Меѓународните санкции имаат значително влијание врз венецуелската економија, скоро исклучително зависна од огромните резерви на нафта што владата ги исплатува за долговите. По предупредувањето на САД дека глобалните компании што тргуваат со Венецуела ќе ги сносат последиците, извозот на нафта беше најнизок, забележан е во септември – околу 770,000 барели на ден. Вашингтон видел еден млад харизматичен лидер во Гваид кој лесно ќе го приватизира ресурсот, па тој во мај повика на воена интервенција од американските сили. И без тоа, досега 107 луѓе ги загубија животите, повеќе од 500 се повредени, а околу 1.000 се уапсени. Мадуро е сè уште на власт – без разлика дали заради популарната поддршка, и покрај силните елементи на автократија или нешто друго, ќе се види кога ќе ја напушти власта.
Немирите во Хаити, малиот карипски остров, траат најдолго – од јуни минатата година и се чини дека не престануваа. Причините се, како и во Еквадор, спроведувањето на мерките на штедење и корупцијата, особено проневерата на заеми што го презеде претседателот Jeвешел Моиз од Венецуела. Во Хондурас ситуацијата е најјасна – немирите беа доволни да се знае дека во 2013 година, претседателот Хуан Орландо Ернандес ја купил кампањата и поддршка од парите што ги добил од нарко картелот.
Причините се разновидни, но тие во најголем дел потекнуваат од истите неколку извори – планетарната трговска војна, исклучување на латиноамериканските економии од глобалниот ланец на снабдување, прекумерното потпирање на примарен извоз на ресурси, високи нивоа на корупција и секако игри на суперсилите Особено на Америка.
