Ова го вели Џон Кин, професор по политички науки на Универзитетот во Сиднеј и додава – настаните во Србија покажуваат дека се појавува генерација која може да ги дизајнира сопствените хоризонти и потоа да продолжи да предупредува за трендовите што не ги сака. Охрабрувачки е противењето на враќањето во средниот век
СТЕФАН СЛАВКОВИЌ
Разговорот со Џон Кин, професор по политички науки на Универзитетот во Сиднеј, започнува со неговите загрижени прашања: „Видов дека денот ти започна турбулентно, како е девојката?“ Дали нападот бил случаен или нареден, што мислите?“ Се случи во четвртокот и веста дека М.П.(38) во пресрет на блокадата „Стоп, Србија“ со својот автомобил удрил и тешко повредил студентка која во тој момент стоела на асфалтот, очигледно го обиколи светот. Луцидноста, живиот хумор и ерудицијата на Кин – тој го нарече популизмот „автоимуна болест на демократијата“, деспотизмот „фантомска демократија“, а Кина „галактичка империја“, со задолжителни објаснувања натоварени со референци – кои го прават еден од најслушаните политички теоретичари денес, се присутни повторно овојпат, но од негова страна можеби постои и сериозен интерес. „Сум бил многу пати во Србија, многу од моите книги се преведени на ваш јазик, а како некој што живее во Сиднеј, запознаен сум со српско-хрватската заедница овде, која сè уште се идентификува првенствено како југословенска. Затоа со возбуда, но и страв ги следам случувањата во вашата земја. Затоа што тие воопшто не се наивни. Нападите врз демонстрантите и блокаторите може да се опишат како каубојски, а утринава може да се гледа како пресвртница во долгиот процес. Како ќе го толкуваме зависи од иднината. Но, јасно е дека работите излегуваат од контрола“, изјави Кин за „Радар“.
Толкувањата донекаде зависат и од минатото – често има паралели со студентските демонстрации од 1996 до 1997 година, кои и вие ги следевте.
– Така е, тогаш Драгица Вујадиновиќ, филозоф и професор на Правниот факултет, ми испрати по пошта материјал за демонстрациите. Постојат некои сличности. Граѓаните и тогаш и сега го освоија и зазедоа јавниот простор. Тогаш се движеа во круг, како во затвор, сега стојат и не мрдаат. И двата гестови имаат значење. Карневалската димензија е слична. Се носат транспаренти, луѓето пеат, зборуваат, трескаат тенџериња, а реагираат и поединци од јавниот живот, како писатели, актери, професори и слично… Слично е граѓанското општество да наоѓа нов израз. Сепак, постои една голема разлика – главното средство за медиумска комуникација пред речиси триесет години беше телевизијата. Не случајно граѓаните фрлаа со јајца кон зградата на јавниот сервис. Претседателот Милошевиќ и неговата Лејди Магбет тогаш не правеа многу врева. Гледам дека претседателот Вучиќ е сеприсутен и се обидува да ја ублажи штетата и да го пренасочи наративот.
Една од причините зошто тоа не го прави е фактот што ова народно востание и припаѓа на младите, а тие различно комуницираат. Она што е во прашање е она што јас го нарекувам дигитален бунт, кој се случува кога протокот на информации не е еднонасочен и не служи за смирување на тензиите, туку за поткопување на доминантните наративи. Ова е многу поопасно за носителите на одлуки отколку обичен излив на револт. Доволен доказ е фактот што сега секој може да ја види снимката од нападот врз студентот на својот телефон. На крајот на краиштата, главната разлика е во тоа што овие демонстрации имаат зелена нијанса, потпирајќи се на претходното незадоволство против Рио Тинто, но и изборна измама, пораст на насилството… Врз основа на сето ова, би рекол дека родителите на денешните демонстранти, кои самите демонстрираа кон крајот на 1990-тите, добро ги воспитаа своите деца и ги опремија за животот.
Како се чувствувате за Србија тогаш и за Србија сега?
– Тогаш имавте антибирократски и „јогурт“ револуции, имавте војни, а државата од југословенски рамки беше сведена на нешто помало. Милошевиќ, како банкар преправен во милитаристички националист, одговори на барањата на неговата нова улога. Кој така се побуни против него, така се побуни против Србија, висока корупција, колони бегалци, инфлација… Режимот на Вучиќ е многу пософистициран. Јас би го нарекол модерен деспотизам. Постојат историски причини зошто многу граѓани на вашата земја сакаат силни лидери и мачо типови. Кога Владимир Ѓукановиќ рече дека децата се сопственост на државата додека не станат полнолетни, тој ја потврди оваа културна шема. Но, ако го развиеме аргументот на Ѓукановиќ, ќе дојдеме до некои други, исто толку проблематични тврдења. Да речеме дека сите полнолетни граѓани на Србија се само закупци на земјиште што му припаѓа на оној што управува со државата. А токму изјавата на Ѓукановиќ предизвика мешавина од гнев и потсмев кај демонстрантите. Охрабрувачки е противењето на враќањето во средниот век. Ако ги прашате луѓето како Орбан и Вучиќ, моќта е таму за да тече надолу, кај граѓаните кои не се многу позрели од децата, во систем кој опстојува на селективно, адаптивно покровителство. Сите се вклучени, малку имаат што да добијат, никој не смее да протестира. Лидерот може да именува и разрешува, под услов постојано да се повикува на законската рамка, која, сепак, не е ништо повеќе од саем на препораки. Избори се одржуваат, но нивната цел е да ја прослават моќта на деспотот. Во такво уредување независноста не може да постои и систематски се уништува.
Дали е ова тоталитаризам за 21 век?
– Покомплицирано е. Економијата на заплашување секако опстојува, но со неа не владеат отворени закани за насилство, туку сугерирани. БИА ве кани вас или членовите на вашето семејство на шолја чај и слично. Инцидентите како нападот врз студентот се уште позначајни, бидејќи тогаш е многу потешко да се сокрие вистинската природа на деспотизмот. Но, во такви моменти, современите деспоти прибегнуваат кон други маневри. По неуспехот на работничкото востание во 1953 година во Источна Германија, Бертолт Брехт напиша саркастична песна во која кажа нешто како: кога властите ќе ја изгубат популарноста меѓу граѓаните, најлесно им е да го отстранат народот и да изберат нов. Затоа Вучиќ не владее само со тупаници, туку и со зборови го заведува народот, а соработниците и себе си ги претставува како пријатели на тие што го избираат. Тоа е постдемократски систем со карактеристики на демократија.
Некои гласови во моментов се залагаат за генерален штрајк. Во кој момент индивидуалните незадоволства можат да се надминат себеси и да прераснат во пошироко општествено движење?
– Вашето прашање е интересно, но се потпира на метафизиката од 19 век. Терминот „социјално движење“ е измислен во 1850 година од германскиот социолог и економист Лоренц фон Штајн. Со него го именуваше идеалниот историски субјект кој или ќе направи пробив кон утопија или, во случај на неуспех, ќе се лизне во варварство. Маркс го преведе ова во терминологијата на класната борба. Недостаток на таквата рамка е што претпоставува хомогеност, додека протестите во Србија покажуваат огромна хетерогеност. Од една страна имате коалиција за медиумски слободи, од друга еколошки активисти собрани околу иницијативата „Не се откажуваме од Јадар“, од трета синдикатите на наставниците, од четвртата ученици… Втората, помалку очигледна причина зошто не треба да зборуваме за општествено движење е разбирањето на историјата. Фон Штајн и Маркс го толкуваа телеолошки – општеството секогаш напредува, а денес Вучиќ инсистира токму на тоа! Тој вели: Србија не смее да мирува, има простор за раст, за напредок, побрзо, посилно, подобро, а демонстрантите се тие што велат дека Србија мора да застане. Тие се загрижени за прогресивното разбирање на напредокот. Оддавање почит на загинатите во уривањето на настрешницата е можно само во мирна состојба, истото важи и за утврдување одговорност и злоупотреба на власта итн. Мегапроектите може да се следат само во тишина. Емпириските докази од целиот свет покажуваат дека мегапроектите, какви и да се, без механизми за надзор на демократијата речиси секогаш ќе чинат некого живот. Затоа би го ставил концептот на граѓанско општество во центарот на толкувањето на демонстрациите, наместо концептот на социјално движење. Сега добива нов живот.
Како ја гледате неговата улога во актуелните случувања? Уште од времето на социјализмот беше осудуван како збирка на „странски платеници и домашни предавници“, но овој наратив нема големо влијание врз определбата на студентите. Дали се работи и за промена на генерациската парадигма?
– Кинеската комунистичка партија ја забрани употребата на фразата „граѓанско општество“, Путин систематски ја затвора, Орбан често ја напаѓа… но приговорите навистина не се издржани. Во Србија тоа е мрежа на отпор кон самоволното користење на моќта, а во центарот се студентите. И тие се многу смешни! Големиот американски филозоф Ричард Рорти рече дека иронијата – способноста да се види истото од најмалку две гледни точки – е голема доблест на демократијата. Дали ви пречат блокадите? Земете метро, мегапроект што не постои! Има слобода да се биде сатиричен, но и многу сериозен во барањата за поголема одговорност. Верувам дека сеќавањето на трагедиите од мај 2023 година е сè уште многу присутно во Србија. Ми се чини дека оттогаш, ако не и порано, постои свест дека властодршците може да не ги објаснат своите одлуки без последици. Горан Весиќ е олицетворение на таа логика. Во таа смисла, не е невообичаено демонстрантите да бидат сомничави кон политичките партии и идејата за лидерство, без разлика дали е тоа претседателот на Србија или организациите на највисоко ниво. Духот на овие протести е евоциран во романот Мостот на Дрина на југословенскиот нобеловец Иво Андриќ. Негува отвореност, заедништво, посветеност на плурализмот, негува надеж која, историски гледано, не е некакво ментално виножито, туку многу практично чувство. Граѓанското општество може да се појави само таму каде што има како што Роберт Музил го нарече простор за нови можности. Без да сакаме да идеализираме, актуелните настани во Србија покажуваат дека се појавува генерација која може да дизајнира свои хоризонти и потоа да продолжи да предупредува за трендовите што не ги сака. И тоа нема апсолутно никаква врска со „странските платеници и домашните предавници“.
Кандидатот на екстремната десница на претседателските избори во Хрватска ја обвини српската „длабока држава“ за неговиот неуспех, а српските власти блокадите ги препишаа на официјален Загреб. Од друга страна, регионалната поддршка за блокади е се поизразена. Дали поинаквото гледиште за нацијата-држава е генерациска работа? Колку има геополитика?
– Во 1990-тите, луѓето велеа „Белград е светот“, а сега „Белград е (повторно) светот“. Србија тогаш беше поизолирана, сега е на линија за членство во Европската Унија. И токму европските лидери, како Олаф Шолц, го пикаат носот во српските прашања. Кога вели дека литиумот ќе се ископува според најстрогите еколошки стандарди, не му веруваат сите. Потоа повторно, видов и транспарент кој користи игра на зборови за да се однесува на Башар ал-Авсад – тој побара азил во Москва и се чини дека сугерира дека нешто слично може да му се случи на друг автократ. Ситуацијата е деликатна, а медиумите ја следат глобално. Дури и во арапскиот свет. Интересот е голем и тоа не е случајно. Сепак, би сакал да се вратам на еколошкото прашање – птиците во долината на реката Јадар не знаат дали се во Србија или во Босна и Херцеговина и ми се чини дека граѓаните се повеќе размислуваат така. Неодамна објавив книга, „Кинеската галактичка империја“, во која го мапирав нејзиниот неодамнешен подем. Како што знаете, официјален Пекинг е многу присутен во Србија. Зијин, Линглонг, Хуавеи, изградба на пругата до Будимпешта, реконструкција на железничката станица во Нови Сад, кинески вакцини против корона, изградба на културен центар по бомбардирањето на НАТО на амбасадата во 1999 година… сите важни, инфраструктурни проекти. Стратешката определба на Кина е сумирана во иницијативата „Појас и пат“, но верувам дека аспирациите се глобални. Србија има важна функција за неа и сегашните протести се секако под кинеска лупа. Мислам дека Кина во иднина повеќе ќе личи на Отоманската империја отколку на нацистичката империја. Првиот траеше шест века, вториот пропадна во војна. Првите им дадоа релативна автономија на освоените области, а вторите одговорија со сила. Останува да се види како ќе реагира Кина, но можеби ќе одговори на прашањето како во иднина ќе се справува со слични ситуации.
Очекувате ли промена на режимот, со оглед на тоа што Вучиќ покажа приспособливост кон центрите на моќ и за возврат очекува поддршка?
– Тој е попаметен од Милошевиќ, како што веќе рековме. Србија живее во два света – делумно ориентирана кон ЕУ, делумно кон исток. Поважни од неговите ставови се ставовите на незадоволните граѓани. Каде ја гледаат иднината на Србија со оглед на глобалната динамика? Не е мое, се разбира, некому да препорачам ништо, но би сакал да ве предупредам со оглед на геополитичката реалност: идеализацијата на членството во ЕУ е утопија што треба да се испита, демонизацијата на Кина е дистопија која исто така треба да се испита. Кој ќе ги носи одлуките ќе мора да биде паметен. Има земји чии влади беа такви.
Како го гледате крајот на актуелната криза?
– Се надевам на полско сценарио, кое ќе бара мудрост од сите актери.
Студентите веќе долго време беа критикувани за нивната аполитична природа и политичка летаргија. Сега тие водат протести, често со поддршка на нивните професори. Како ја гледате улогата на академската заедница?
– Нејзиниот дух е освежително старомоден, поточно нов. Во европските и северноамериканските универзитети се зафати тренд, кој сега се прошири и во Австралија, и кој грубо би го опишал како државно-капиталистички. Раководството е преплатено, ги има премногу, а самата образовна институција ја гледаат како големо претпријатие во кое студентите се само клиенти кои плаќаат такса. Тие се повеќе загрижени за заштеда на пари отколку за обезбедување нешто за овие млади луѓе. Се разбира, тоа не би било замисливо доколку немаше паралелно зголемување на несигурноста на работната сила. Невозможно беше сето тоа да го избегнат професорите на кои им се кратат платите и кои се повеќе ќе се занимаваа со „палење“ на раководството. Се разбира, односите со јавноста се беспрекорни. Кога на крајот на минатата година Вучиќ објави дека Србија планира да донесе странски универзитети и да го субвенционира нивното работење, академската заедница едногласно протестираше, свесна дека таквиот развој на настаните ќе ја доближи до сегашниот европски и северноамерикански модел. Во таа смисла, нивниот бунт имаше преседан. Трогателно е и учеството на средношколците. Денес, младите во Србија ги гледаат своите години на формирање како време што го издвојуваат за да го оспорат и преиспитуваат она што ги угнетува однадвор, а тоа само по себе е огромна вредност, еден вид залог за иднината. „Факултетот размислува критички“, читам на еден транспарент. Времето на кулите од слонова коска минува.
