Невоздржан заради фактите, претседателот Вучиќ гласно фантазира за придобивките од литиумот, иако овој проект е многу поштетен отколку што може да се мисли. Според потребите на рудниците за вода, реките Коренита и Јадар се како лажица во буре, а и Дрина не би била доволна да ги разреди потребните количини сулфурна киселина.
НЕНАД М. КОСТИЌ
Претседателот на Републиката гласно фантазира за невозможните придобивки од рударството во Јадар. Зборува за „литиум“ како чист хемиски елемент, нашиот пасош за просперитет, да е скриен под полињата и ливадите. Рио Тинто наводно ќе ископа „литиум“ и ќе го дели профитот со нас, среќните граѓани. Реално, во почвата на Јадра има валкана руда, измешана со се’ и сешто, во која мал удел има минералот јадарит, а елементот литиум сочинува само 3,2 отсто од тој минерал. Неограничен со фактите, Александар Вучиќ создава илузија за литиумски батерии, дури и за фабрики за електрични автомобили.
Нашиот фолклор познава такви луѓе, но не ги нарекува опсенари туку наивни. Кутриот си нашол потковица и се израдувал: „Ми требаат само три потковици, коњ и количка, па ќе живеам како господин!“
Тоа е долг и кривулест пат од суровина до вреден производ. Нашата економија веќе се сопнува на кратки патишта од неколку занаетчиски скалила. Добиваме злато во Мајданпек, но работилницата за накит е затворена. Одгледуваме овошје, но увезуваме џемови. Имаме грозје и млеко, но нашите вина и сирења едвај се забележуваат на поширокиот пазар. Какви се шансите да правиме батерии, а камоли електрични автомобили?
Критичарите даваат соодветни и точни аргументи против проектот Јадар. Рио Сава, подружница на Рио Тинта кај нас, и нејзините соучесници одговараат на невозможни ветувања и плитки бајки.
Описните, квалитативни аргументи што ги слушаме на протестните собири и ги читаме во печатот ќе ги принудат совесните политичари да го прекинат партнерството со дрските компании и да го забранат ископувањето јадари. Овде за прв пат читате нумерички аргумент заснован на клучен документ на компанијата Рио Тинто и дополнет со основно, училишно познавање од аритметика и хемија. Овие јавно достапни податоци директно и јасно докажуваат дека проектот Јадар е многу поштетен отколку што мислевме.
Рудникот што го планира Рио Тинто делумно или целосно би ја исцедил реката Дрина! Степенот на сушење ќе зависи од годишното време и од варијантите на користениот процес на рударство.
Компанијата тврдеше дека има патент за добивање соединенија на литиум од јадарит. Нема патент! Американската филијала на компанијата на 9 ноември 2018 година поднесе меѓународна пријава за патент до американската надлежна институција. Тоа барање сè уште не е одобрено. Барањето за патент мора да биде вистинито. Тој документ е јавно достапен за оние кои знаат каде да бараат. Во него компанијата отворено кажува што има намера, за што се грижи, за што не и е гајле.
Ниту една технологија, без разлика колку е нова или напредна, не може да ја укине аритметиката. Ниту една идна студија за оцена на влијанието врз животната средина, дури и ако е направена совесно од непристрасни експерти, не може да го укине законот за одржување на материјата. Очекувам министерката за рударство Зорана Михајловиќ да ме прекори како неук, бидејќи веќе етикетираше вистински експерти. За да ги избегнам критиките на експертот, кој стигна до вонреден професор на Мегатренд, но никогаш до редовен професор, детално објаснувам едноставни работи. Читатели кои успешно дипломирале, простете ми за тенкото црево.
Ги заокружувам сите бројки во корист на меѓународната компанија и нејзините соучесници во Србија. Во секое заокружување ги намалувам очекуваните штети кои преработката на јадаритот би ги нанела на природата и населението, прво на Јадар и пошироко.
Компанијата има намера да користи 1.000 тони концентрирана сулфурна киселина дневно. За една година би потрошила повеќе сулфурна киселина отколку што Србија произведе во 2016 година, последната година за која имам податоци. Тоа значи дека Србија би морала да увезува сулфурна киселина за многу потреби на целата индустрија, бидејќи со таа киселина го „решил“ проектот Јадар.
Густината (специфичната тежина) на оваа течност е 1,8 грама на милилитар; Заокружувам на два, за доброто на компанијата. Масата од 1.000 тони има волумен од 500.000 (половина милион!) литри или 500 кубни метри. На секои пет дена – еден олимписки базен со концентрирана сулфурна киселина! Жителите на Јадра ги имаат сите причини да бидат исплашени Компанијата ги теши – нема да ја третираат рудата со концентрирана, туку со разредена сулфурна киселина. Лаиците исто така разбираат дека разредувањето не го намалува загадувањето, бидејќи, целата киселина останува, и тоа во многу поголем волумен на раствор. Потешко е да се управува со поголема количина течност отколку со помала. Разредувањето не е решение!
Ајде да се вратиме на училиште за момент. Терминот pH е логаритам на концентрација. Го поедноставувам објаснувањето: логаритам на број е бројот нула после тој број. На пример, броевите 1, 10, 100, 1.000, 10.000, 100.000 одговараат на логаритмите 0, 1, 2, 3, 4, 5. Кога некој број се зголемува или намалува десеткратно, логаритмот на тој број се зголемува или намалува за една единица. За да се намали концентрацијата на киселината, волуменот на растворот мора да се зголеми со додавање вода.
Во пријавата за патент компанијата вели – не смее да лаже – дека ќе ја разреди сулфурната киселина со вода до pH („пе ха“) од 3, 4 или 5. Истото го кажаа и претставници на компанијата на конференцијата САНУ во почетокот на мај 2021 година. Концентрирана киселина има pH вредност помала од -1; заокружување на -1, во корист на компанијата. За да може логаритмот (вредноста „пе-ха“) да се зголеми од -1 на 3, 4 или 5, односно за четири, пет или шест единици, волуменот на течноста мора да се помножи со броевите четири, пет или шест нули. Значи, секој кубен метар киселина бара 10.000, 100.000 или 1.000.000 кубни метри вода! Помножувам 500 кубни метри киселина со секој од овие три бројки. Дневното количество на вода потребна за разредување е пет милиони, педесет милиони или петстотини милиони кубни метри вода дневно!
Според овие количества, реките кај рудниците Коренита и Јадар се како лажица кон бурето. Затоа компанијата признава дека ќе зафаќа вода од Дрина. Дрина кај Радље носи помеѓу 134 и 559 кубни метри во секунда; најмалку во август, најмногу во април. Ова е опсегот на просечните месечни вредности во текот на многу години.
За умерено разредување на киселината, само до pH 3, би била потребна вода што тече низ Дрина за два и пол часа во пролет или десет часа во лето! Средно разредување, до pH 4, ќе бара десет пати повеќе вода; еден ден преработка на рудата би ја потрошила водата што ја носи Дрина цел ден или четири дена! Со други зборови, на пролет рудникот ќе ја потроши цела Дрина, а на лето ќе му требаат четири Дрини! По овој гротескен факт, се откажувам од повторното множење со 10, за целосно разредување, до рН 5. Строго, редакцијата на НИН, која веќе се намурти на моите извици, би се згрозила од низа извици кои би требало да ги се комбинираат со пишување на дневните потреби за вода на рудникот доколку киселината би се разредила до pH 5, како што најавува компанијата во пријавата за патент.
Во тој строг документ компанијата го фали својот процес и го нагласува високиот степен на искористеност на рудата. Од компанијата не го спомнуваат влијанието на процесот врз животната средина, раселувањето на населението, ниту една акција против која ние граѓаните на Србија веќе подолго време протестираме.
Дрина е граница на Србија со Босна и Херцеговина и нејзиниот дел, Република Српска. Што мислат нашите соседи и роднини за намерата на Рио Тинто да ја забави, преполови или укине реката што ја делат со Србија? Дали важните српски политичари, алчни за партнерство со богата компанија, се грижат за меѓународните обврски на Србија?
Треба да се грижат затоа што зборуваат за заедничко користење на Дрина. Србија, Црна Гора и БиХ долго време планираат да изградат хидроцентрала наречена Бук Бијела на горниот тек на Дрина. Ана Брнабиќ и премиерот на Република Српска неодамна, на 13 ноември 2020 година, го потврдија тој план. Акумулациското езеро на идната хидроцентрала би го нарушило протокот на Дрина. Водата за штетен рудник, и онака недоволна, би станала незамислива.
Почнав со алармантен, но точен наслов. Да не пишував за сериозно списание и неговите културни читатели, ќе завршев во стилот на тие печатени работи како весници што врескаат од киоскот: Неверојатно! Шокантно! Скандалозно!
(Авторот е хемичар, пензиониран професор на американските универзитети и член на САНУ во оставка.)
