Тоа што соседите на Атиџе го одземаат целиот мед од пчелите, во никој случај не може да биде парабола за грабливи капитализам. Тоа е афиницид, уништување на пчеларската заедница и капитализмот не е никогаш, и никогаш, целта на целосното физичко уништување на оние што произведуваат вредност
МИЛЕНКО ЈЕРГОВИЌ
Со месеци, од минатото лето, во Хрватска и низ целата земја, се обидувавме да ја видиме „Медена земја“ но не успеавме. На крајот, веќе верувавме, во екстремно очајување, дека има сериозно Докукино во КИЦ на Загреб, каде што се доаѓа убаво како и во секое кино, се купува билети и се гледа филмот. Но, ние бевме само убедени дека по атентатот на Бандиќ врз Кина Европа, во Загреб воопшто нема кино каде што може да се види неамерикански, неспектакуларен и неколиндаст филм во редовна дистрибуција и со вообичаени повторувања. Беше момент да се направат екстремни аргументи: им пишувавме на авторите, се пожаливме дека живееме во пасивни региони и ги замоливме да ни дозволат да го гледаме филмот. Не беше моја идеја, не верував дека воопшто ќе ни одговорат – луѓето добија две номинации за Оскар три дена порано (нешто што никогаш не му се случило на ниту еден југословенски или пост-југословенски автор), главите им се полни со нивниот сопствен филм и со оние кои имаат нешто да кажат за тоа, и во моментов, тој едноставно ќе ни дал и специјално домашно прикажување – но јас не сум тој што одлучува за овие работи, така што барањето беше испратено, а одговорот, сосема едноставно, пристигна лесно. И ние, двајцата, го гледавме филмот.
Сè што прочитавте за „Медена земја“ е малку, или е сосема погрешно. И, она што ќе го прочитате од овој поглед, исто така, ќе биде погрешно. „Земјата на медот“ е многу естетски, убав и елегантен, навидум скап филм за нешто што е невидено, нечуено, совршено непознато од наша перспектива. Областа е сурова, каменеста како да е филм за Иран и Авганистан, а во тој камењар има две жени, педесетгодишна ќерка и нејзината сериозно болна, всушност мајка на умирачка, во последната населена куќа на пропаднато камено село. Двете, особено помладата, изгледаат како што изгледаат жените во тие делови во средниот век, или на некои многу стари фрески, од времето пред да се кодифицира денес поимот женствена убавина. Подрумот во кој живеат не е, сепак, недопрен од цивилизацијата, ниту може да се каже дека тие не знаат дека некаде има електрична енергија и разнобојни фотографии. Има, но не тука, и не за двете. И што е важно: не станува збор за богатство и сиромаштија. Нешто подлабоко ги прави такви какви што се.
Начинот на кој гледачот се открива дека помладата, по име Атиџе, се занимава со пчеларство е импресивен сам по себе. Во камени кошници, во кошници од пруќе и кал, во шупливи стебла на мртви дрвја, во некаква човеково-пчелна култура, ниту целосно диви ниту целосно култивирана, во јавно-приватно партнерство, живеат нејзините пчели. Нема многу разлика помеѓу нивните животи и животот на Хатиџе и нејзината мајка. Таа пчелари на шамански начин и во совршена рамнотежа меѓу себе и нејзините пчели. Секое пчеларство е уметност, уметност за социјална комуникација, нешто како елементарен театар, во кое пчеларот е режисер и слуга на своите пчели, но она што го прави Атиџе е само малку – барем неколку илјади години – постаро, а нејзините вештини се само малку постари и побезбедни.
И, тогаш големо семејство доаѓа во првото соседство, со античка камп-приколка, камион, автомобил и голем број на деца. Тие се помодерни од Хатиџа или нејзината мајка – или, всушност, не се – затоа што целата нивна модерност се состои во незнаење. Тие живеат од се’ и сешто и не владеат со никакво знаење и вештина. Значи, на ужас на камениот свет, тие почнуваат да се занимаваат со пчеларство. Начинот на кој тие го прават тоа е всушност длабоко трагичен. Покрај обидот да направат нешто што не го знаат и не можат да научат, тие едноставно немаат почит кон пчелите. И тие не го разбираат светот на пчелите. Хатиџе се обидува да им го објасни тоа, но залудно е. Ништо не може да му објасни никому, најмалку од сè како да се пее на некој што не знае да пее.
„Медена земја“ е приказна за пчелите и пчеларството, а исто така е и парабола. Но, не за грабливиот капитализам, или за привлечност на профитот. Не станува збор дури ни за современиот свет што ја уништува традицијата. „Медена земја“ е совршена и совршено трагична, песимистичка парабола за уметноста и за уметникот. Атиџе е уметничка, а исто така и нејзиното пчеларство. Веселото и многубројно семејство што се пробива во пчеларскиот свет на Атиџе се бенигни и во голема мерка неценети дилетанти, кои не знаат ништо и ништо не разбираат. Ова се гледа во филмот, има ретки документарни филмови во кои се гледа толку многу, и сето она што не може да се види во игран филм. Да речеме ова: патем, во некоја сцена каде се случува нешто друго, Атиџа ја отстранува пчелата од остригцата на камен во бунарот за да не се удави, потоа ја спушта од страна, а гледачот ја гледа пчелата што доаѓа кон него со крајот на окото; малку подоцна, гледаме како огромната мајка на семејството мрачно и емотивно ја свртува рачката на бокалот, од кого тече мед, во која, далеку од спасението, пчелите се дават. Не е лесно да се објасни секому што не го видел филмот, или кој не е во состојба да ја види оваа сцена, што е кажано со тоа. Би било убаво да се прочита, читам, да разговараме дали „Медена земја“ е документарен филм, или ако станува збор за нешто, како, декорирано, па тогаш е игран филм. Самата дебата потсетува на очајните обиди на хрватските навивачи да го дисквалификуваат противничкиот тим, тврдејќи дека судијата им подарил пенал. Но, зошто авторите на „Медена земја“, или можеби и самите Македонци, би биле противнички тим? Секако „Медена земја“ е документарен филм, пред се колку што монтирано дело воопшто може да биде документарен филм. Долго умирање на мајката, обично природно, античко и совршено несентиментално рурално умирање, се следи во реално време, а тоа ќе има прилично моќен ефект врз внимателниот гледач. Филмот е документ за умирањето. Или на друг начин, малку повесело: додека тие весели и неталентирани божји чед се мачат со пчелите, тие, несреќници ги боцкаат како луди. И пред гледачот има порнографија на физичка болка, при што децата врескаат и одат пред камера. Дали навистина мислите дека некој би го играл тоа исто така? Или дека некој може да го игра тоа исто така. И тоа е многу важно за приказната на „Медена земја“. Се разбира, пчелите не се грижат за Атиџе, но тоа не е поентата или смисолот на сцената.
Ми се чини дека само за едно се жали: нема таков син! Што воопшто нема син. Но, не, ова не е патријархална мантра, таа би била среќна и со ќерка. И сè работи за пчелите. Таа ќе го подучуваше својот син, или ќерката, на пчеларството, на начинот на кој природата ги предава своите церемнијали или надарениот човек ги учи уметностите. Станува збор за надареност, која е тесно поврзана со разбирањето. Сè што е во „Меден месец“ е во разбирливо. Само што на некои луѓе едноставно им е далечна можноста да разбираат.
Атиџе и нејзината мајка зборуваат на јазик што режисерите, по сопствено признание, не го владеат. Тоа е уште еден, речиси бизарен, доказ дека станува збор за документарен филм. Или не, затоа што гледачот никогаш не би помислил дека авторите не го познаваат јазикот. Или, никој од ликовите во филмот не го знае јазикот. Тие комуницираат на турски јазик, оној што се зборувал и создавал во овие делови пред стотици години, и сега полека исчезнува. Освен турски, во филмот се зборува македонски и српско-хрватски (српски, што не е целосно српски, но не и босански) е малку со акцент што потсетува на црногорски, секако не хрватски, иако Хрватите го разбираат тоа, па сега одлучите кој јазик може да биде, но ниту еден актер во филмот не е свесен дека зборува одреден јазик. Кога се префрла на македонски јазик, Атиџа не ја менува ниту интонацијата, теренот, ниту изразот, но продолжува да зборува како да е сеедно. И, веројатно е исто, сè додека не направат да сфатат дека не е така. Тогаш започнуваат проблемите со повеќејазичноста и мултикултурализмот. Овие проблеми на Балканот обично се резултат на свесноста за меѓусебно разбирање и скоро никогаш не се резултат на вистинско недоразбирање.
Уште една предрасуда за „Медена земја“: ова е филм што на Американците и на Западот им се допаѓа заради балканизмот. Тој значи, ова е друга верзија на Кустурица. Воопшто, воопшто и воопшто – не! „Медена земја“ не го слави ниту мистифицира Балканот. Всушност, нема Балкан. Атиџе и нејзината мајка подеднакво би можеле да бидат од Лапонија или Авганистан, како што се од Северна Македонија. Другата работа е што авторите на филмот, генијалните Тамара Котевска и Љубомир Стефанов, својата работа ја темелат на нешто херметично во нивниот локалитет и посебност – и што е далеку од Њујорк како и од Скопје – и воопшто не воделе грижа за универзална разбирливост. Но, колку е повеќе уметнички, особено наративот, толку е локален, поелоквентен и универзален. И уште една работа: радосните дилетанти го одземаат целиот мед од пчелите, во никој случај не може да биде парабола за грабливи капитализам. Тоа е афиницид, уништување на пчеларската заедница и капитализмот не е никогаш, и никогаш, целта на целосното физичко уништување на оние што произведуваат вредност. Пчеларите го одземаат целиот мед од пчелите, со што се уништува не само заедницата на кошници, туку, индиректно, пчелните заедници на Атиџи, едноставно затоа што немаат талент, не ги знаат пчели, не се за уметност.
(01. 02. 2020)
