На Балканот вилите не се убави девојки кои шетаат во шумите, туку зли битија и – грди! Западните приказни се доста поблаго наклонети кон овие духовни суштества. Некои верзии кај хриситјаните говорат за нив како за мртви суштества кои ниту влегле во рајот, ниту во во пеколот, стојат помеѓу
Самовила, самодива, сомодива се имиња за вила, демон во получовечка форма, што денес може да се слушне во источна Србија, Косово, Македонија, Бугарија и Романија. Самовилата претставува збир на различни верувања и толкувања на животниот циклус, таа е чест мотив во епските песни, привлечности, приказни и легенди, има посебни овластувања – од пророчки (судијки) до демони на смртта.
Првпат ја запознав самовилата за време на студентските денови додека ја истражував областа Млава – вели етнологот Александар Репеџиќ. Претставена е како нешто што е најгрдо на светот и последно што човекот може да го види во смртниот грч. „Самодива е смрт, таа доаѓа кај смртникот да му ја земе душата. Кај смртникот, Аранѓел стои пред неговите нозе со ножеви, а Самодива на главата и кога ќе ги сврти очите и ќе ја види, тој е исплашен и умира” тој пишува, меѓу другото, во онлајн-влашкиот речник „Вобар“ од српскиот етнолог Паун Ес Дурлиќ.
За време на теренското истражување што го направив минатата година на територијата на Понижавjeе, во селата на Стара Планина, забележав интересна приказна за самовилите што ќе ја пренесам во целост. Приказната ми ја раскажа баба ми Светлана од селото Рсовци, кое се наоѓа на Стара Планина, а која ја слушнала кога била дете.
„Еднаш, многу одамна, живееше семејство кое не можеше да има деца многу години. Како што се роди дете, тоа умира веднаш. По многу години, една жена зачнува и раѓа живо и здраво дете. Самовилите се собраа да утврди ја судбината на детето; од нив тој рече дека детето треба да умре веднаш, друг рече дека детето треба да умре на шестгодишна возраст, а третата, која беше многу злобна, рече: ‘Остави го детето да живее, но кога ќе оди на свадбата, нека го касне змија. ‘Слушна една старица како се говори и притрча кон мајката на детето и и ’кажа што слушнала од самовилата и како се договориле и како да го убијат детето. ја замоли мајката на детето да и се јави кога е подготвена да се омажи, дека оди и на свадби со нив.
Годините поминале, детето растело се додека момчето не било подготвено за брак. Тој наоѓал девојка, убава, од богато семејство и одел на свадби зад седум планини и гори. Семејството заборавило како старицата им рекла да и се јават кога ќе заминат, но старата не заборавила, па се скрила од свадбената веселба и отишла со нив, и така заедно отишле да ја молат девојката. Кога беа на петтата планина и веќе се стемнуваше, видоа добро место каде што можеа да ја поминат ноќта и да се одморат за да можат да го продолжат патот наутро. Запалија оган и сите си легнаа, но старицата остана будна. Во еден момент, дошле самовилите и пуштиле змија што се вовлече во чизмата на младоженецот. Старицата го виде тоа, и гледала до утрото за да види што ќе се случи. Кога невестата и младоженецот се разбудиле наутро и кога младоженецот станал, тие тргнаа кон чизмите, но старата жена се појавила од грмушка, ја раскинала чизмата на младоженецот со рацете и ја фрлила змијата во огнот. Змијата паднала во оган и се слушнал силно лелекање. Во тој момент, старицата рекла: „Не се сеќаваш ли што ти реков дека треба да ме поканиш на свадба?”
Во оваа приказна, обвинетите се самовилите, а нивниот однос кон луѓето е непријателски расположен. Тука, и според други извори, самовилите се суетни суштества – да се потсетиме на епската песна во која самовилата го застрела Милош на планината Мирош. Во народната песна детето Крале Марко и самовилата, која е снимена како сказна во северна Бугарија, нивниот однос кон луѓето е пријателски и добронамерен. Таа песна открива и дека тајната на силата на Марко се крие во млекото на самодивата, која го доела прво од левата, а потоа и од десната дојка. Слободан Зешевиќ во делото „Митски суштества на српските традиции“ вели дека „тие се особено склони кон деца кои би ги сакале, кон некој што би им направил услуга (да ја отплеткаат косата заглавена во грмушките, на пример) или како кон своите љубовници. Со помошта што редовно ги победуваа своите противници и не можеа да умрат од жито или сечила “.
Англискиот израз за зборот самовила потекнува од старо-англискиот јазик “faerie” директна позајмица од старофранцускиот јазик “faerie” (современ француски féerie) што означува земја, кралство или карактеристична активност (односно волшепство) на легендарните луѓе на фолклорот и романсата нарекувани (во Франција) faie, збор кој потекнува од латинскиот збор fata.
На италијански зборот е fata, на португалски е fada, а на шпански hada, со ист латински корен. На бугарски јазик, зборот самовила ја усвоил старата латинска етимологија па самовила се нарекува феј.
Зборот fata иако во романските јазици станал именка од женски род, на почетокот бил од средниот род – односно ‘’fatum’’ што пак е партицип од глаголот fari (зборува). Оттука, нешто што се зборува, одлука, указ или пророштво, предвидување), односно судбина, верба. Се употребувал како еквивалент на грчкото „Μοῖραι” односно Мојри – персонифицирани самовили кои одлучуваат за текот и за крајот на човековиот живот. Faie (односно, самовила) во современиот англиски јазик станало “Fairy” додека на модерен француски јазик, тоа е “Fée”.
Самовилите често се опишани како суштества со човечки изглед и магични моќи, нивното потекло не е многу разјаснето во фолклорот, најчесто мртви или во некоја демонска форма, суштества кои не зависат од луѓето или ангелите.[ Фолклористите предлагаат дека нивното потекло е од освоена раса суштества што живее во бегство, или со религиските убедувања кои го губат својот тек со појавата на христијанството. Овие објаснувања не се целосно веродостојни и водат до најразлични извори.
Фолклорот во најголем дел со самовилите се осврнува на заштитата од нивната пакост со предмети како ладно железо (железото за самовилите е како отров и тие се плашат да му пријдат) или амајлии од оскоруша и разни тревки, а најдобро е избегнувањето на местата познати како нивна територија. Особено во фолклорот се објаснува како да се спречат самовилите да не ги крадат и заменуваат бебињата, а и грабнувањето на постарите луѓе исто така.
Во многу народни приказни се раскажува за самовилите и тие се појавуваат од средновековните бајки, па сè до Викторијанското доба како и до ден денес во современата литература.
Иако во совремeната култура се отсликани како млади, понекогаш крилести човековидни суштества од мал раст, претходно биле отсликувани многу поразлично како високи светли ангелски суштества или ниски волшебни тролови.
Ситните самовили од еден или друг вид се забележани уште од вековите, но се појавуваат напоредно со оние со човечка големина – овие пак се отсликувани во висина од најмали до големина на дете. Иако мали, моќта на овие самовили може да биде неизмерна и не зависи од нивната големина воопшто. Крилата пак иако чести во Викторијанско доба и во сегашната уметност, се реткост во фолклорот, тие во фолклорот обично летале со помош на магија или на грбот на птиците, додека пак во денешно време тие се отсликани со крилја од различни инсекти и пеперугасти крилја.Различни животни се отсликани како самовили најчесто поради менувањето на формите и облиците, способност што ја имаат самовилите. Како во случајот со луѓето фоки (selkie) или некои видови на митолошки црни кучиња.[
Едно народно верување вели дека тие се мртви или поткласа на мртовци. Ирското banshee или шкотскиот bean што всушност и двете означуваат самовила понекогаш се опишуваат како духови. Во една бајка се објаснува за некој човек грабнат од самовили дека секогаш кога подобро ќе се загледал во самовилите една од нив личела на негова сосетка која била мртва.[ Ова се најчестите објаснувања на оние кои верувале во самовили, иако многу од информаторите ги изјаснувале своите ставови со двоумење.
Друго гледање пак тврди дека самовилите биле интелигентни суштества, кои се разликуваат од луѓето и ангелите. Во алхемијата се одразени особено како својствени суштества како џуџиња и силфи (вита девојка/жена). Ова не е вообичаено во фолклорот, но пронајдени се делови каде што се објаснуваат самовилите како „воздушни духови“.
Трето верување е тоа дека тие се еден вид на „деградирани“ ангели. Една народна приказна вели кога ангелите се побуниле, Господ наредил да се затворат портите, тие што се нашле во рајот останале ангели, оние во пеколот станале ѓаволи (демони), а оние фатени во средината станале самовили. Други пак тврдат дека тие биле исфрлени од рајот, бидејќи не биле доволно добри, но и дека не биле доволно зли за да се најдат во пеколот. Ова објаснува дека тие мора да платат данок на пеколот. Како паднати ангели, а сепак нецелосни ѓаволи тие се гледани како поданици на ѓаволот. Постои сличен концепт и во персиската митологија.
Четврто верување е дека самовилите се целосно ѓаволи, ова верување стана сè попопуларно со ширењето на пуританизмот. Веселиот гоблин некогаш пријатен домашен дух, стана зол гоблин. Занимавањето со самовили тогаш се сметало за вештерство и било казнувано. Оградувајќи се од таквото зло покажува зошто Оберон во „Сонот на летната ноќ’’ ниту тој ниту неговиот суд не се плаши од црковните ѕвона.
Верувањето во нивната ангелска форма е помалку застапено отколку тезата дека се мртви, но сепак се пронаоѓа, особено во теозофиските кругови.[ Информаторите кои ја опишувале нивната природа понекогаш се држеле до аспектите од третото и четвртото верување заедно или набљудувале дека темата е веќе разрешена.
Најмалку застапено е верувањето дека самовилите се всушност луѓе. Една народна бајка раскажува за тоа како некоја жена скрила неколку од своите деца од Бога, но подоцна попусто ги барала тие се претвориле во скриените луѓе, самовили. Ова е паралелно со поразвиената бајка за скандинавската хулдра.
Приказна за потеклото на самовилите се појавува во поглавјето за Петар Пан од романот на Џ.М. Бери од 1902 година „Малата бела птица“ и е вметнато во неговите последни дела за ликот. Бери напишал, „кога првото бебе се насмеа за првпат, неговата насмевка се распрсна на милион парчиња и сите тие избегаа надвор”, тоа беше почетокот на самовилите.
Друга теорија тврди дека самовилите првенствено се обожувани како богови, но со почетокот на христијанството тие живееле со намалено ниво на моќ, во народното верување во ова време, самовилите од страна на црквата се третирани како „зли“ суштества. Многу суштества опишани како божества во постарите бајки се опишани како самовили во поновите записи. Викторијанското објаснување на митологијата коешто ги смета сите богови како метафора за природните случувања кои се сфаќале буквално, ги објаснува како метафори на ноќното небо и ѕвезди. Според оваа теорија на самовилите им се давани концепти на природни особини и апстрактни дефиниции како „љубов“ и „победа“ во пантеон во одредена форма на анимистично природно обожување, реконструирано во религијата на древна западна Европа.
Трета теорија тврди дека самовилите се фолклорно верување што се однесува на мртвите. Ова забележува многу чести точки на верување како што истите легенди се раскажуваат за духови и самовили, Сидот всушност е гробница и дека е опасно да се јаде храна во Хадот и Земјата на самовилите и дека и мртвите и самовилите живеат под земја.
Самовилите се појавиле во средовековните рицарски романи. Самовила се појавила пред Сер Лаинфал и барала од него вечна љубов, како невеста самовила од народниот фолклор се вели дека таа наметнала заклетва врз него што со текот на времето тој ја прекршил, жената на Сер Орфеон била грабната од кралот на самовилите, овие ликови со напредокот на средовековната ера се намалиле и истите станале волшебници и маѓеснички. Морган ле Фај чијашто врска со кралството на самовилите е поврзано со нејзиното име во Le Morte d’Artur е жена чиишто моќи раснеле со учењето. Самовилите се појавуваат како значајни ликови во драмата „Сонот на летната ноќ“ на Вилијам Шекспир, чие дејствие се случува во шума, во царството на самовилите под светлоста на месечината каде што има пореметување на природата предизвикано од расправии помеѓу самите самовили, се создава тензија истакнувајќи го заплетот и прикажување на карактеристиките на ликовите.
Во учењето на теозофијата, вилите се еквивалент за ангелите кои живеат во атмосферата на сончевиот систем на планетата Земја (планетарни ангели) и во сонцето (ѕвездени ангели) , додека најверојатно дpуги планетарни системи и ѕвезди имаат свои ангели и се верува дека тие ја потпомагаат природата како што е процесот на еволуцијата и растот на растенијата.
Нивната појава е забележана во пламен во боја со големина на човек. Помалите и понезначајните ангели се развиле во помали ангели наречени духови на природата, џуџиња, самовили. Теозофите веруваат дека сите овие суштества, Божици, духови на природата, (џуџиња, силфи, саламандери) и самовили можат да се набљудуваат кога третото око е активно. Теозофите тврдат дека овие суштества нкогаш не биле инкарнирани во луѓе, ниту пак некогаш ќе бидат инкарнирани во луѓе, се смета дека тие се на посебна оска на еволуцијата позната како “Божествена еволуција” со напредокот на нивните души се смета дека тие ќе бидат инкарнирани во божества. Од теозофите е означено дека сите овие гореспоменати суштества имаат етерични тела составени од етерична материја, чиста и составена од помали честички од обичната физичка проста материја.
(Користени се истражувања на Александар Репеџиќ и на макдонски етнолошки извори)
