Неспорно е дека на меѓународно ниво статусот на сексуалното насилство како злосторство во војната излезе од темнината и дека тоа повеќе не се смета за „колатерална штета“, туку за грубо кршење на човековите права на жените. Во 2008 година, Советот за безбедност на Обединетите нации донесе Резолуција 1820 за запирање на сите акти на сексуално насилство врз цивили во конфликтните зони. „Со оваа Резолуција и феминистичките активности во последните 20 години е сменет вековниот машки став, дека по тешка војна секој војник има право на мала утеха, како што рекоа Сталин, Хирохито, Младиќ …
Имајќи го предвид фактот дека силувањето, особено силувањето во војна, ја остава жената пред се со тешки психолошки последици и трауми (преживеаните имаат високо ниво на трајно посттрауматско стресно растројство во споредба со жртвите на други злосторства), и дека физичките исто така можат да во отсуство, јасно е дека остварувањето на нивните права на репарација е целосно спречено со овој закон. И покрај тоа што постои можност жртвата на сексуално насилство според важечкиот закон да добие отштета, тоа што во овој документ не е наведена како цивилна жртва на војна, јасно говори за политиката на државата кон жените кои го преживеале ова. Ако ги нема во законот, не постојат.
Сташа Зајовиќ од Жените во црно исто така ја критикува актуелната законска рамка кога станува збор за цивилните жртви на војната. „Овој закон е милитаристички, етнички и целосно ги понижува жртвите, што е континуирана практика“, вели таа. На прашањето зошто претходните власти не давале отштета за жртвите на сексуално насилство во војната, таа одговара: „Тоа е неодговорност“. Јазот помеѓу она што тие велат дека го применуваат како стандарди и она што всушност го прават. Не размислуваат да ја сменат вредносната рамка и да воспостават правна држава. Тие само сакаат да направат сличност на тоа за да добијат поени во надворешната политика.“ Таа наведува дека новоизбраната обвинителка за воени злосторства, Снежана Станојковиќ, никаде во нејзината агенда не ги спомнала сексуалните злосторства. „Таа само има националистички пристап и не спомнува жртви на сексуален криминал. Дали тоа значи дека се на најниско ниво во таа категоризација на кривични дела против невините? Дали неприкривањето на тие злосторства во националистичко-милитаристичката машка матрица значи дека тие ќе мора да признаат дека српската нација не успеала да ги одбрани тие жени? Тоа е твојата чест, гледајќи го тој клуч. Со тоа би докажале дека не успеале да го одбранат ниту своето. Исто така, би требало да зборуваме за огромен број жени силувани од припадници на српската нација, а тоа би значело голема воена штета“, вели Зајовиќ.
И додека Костиќ смета дека главниот проблем поврзан со компензацијата е од финансиска природа, Зајовиќ наведува дека клучното прашање овде е комбинацијата на машката чест и многу длабоката мизогинија. „Злосторствата против жените им се на последно место, и против своите и против другите. Феминистките од Белград уште во 1992 година изјавија дека злоупотребата на жените жртви на сексуални злосторства од страна на националистичко-милитаристичките елити е повеќе од срамна и криминална. Не смееме да го заборавиме фактот дека военото злосторство силување беше воена стратегија, стратегија за освојување територии, за етничко чистење, но и омраза кон жените, злосторство против жените, односно родово засновано злосторство“, вели Зајовиќ.
Промена на античкиот машки став
Практиката на гонење на сторителите на воени злосторства на сексуално насилство започна на меѓународно ниво, со Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ), кој беше формиран во 1993 година од страна на Советот за безбедност на Обединетите нации. „Откако првата вест на крајот на август 1992 година за сексуалното ропство на жените во Босна и Херцеговина го обиколи светот, феминистичките адвокати се зафатија со ова прашање и ја принудија меѓународната заедница да преземе акција“, објаснува Лепа Млаѓеновиќ, феминистичка консултант за работа со жени кои преживеале сексуално насилство.
Пресудите на овој суд за прв пат во историјата на меѓународното хуманитарно право го окарактеризираа силувањето како форма на тортура, а сексуалното ропство како злосторство против човештвото. Пред овој суд се обвинети повеќе од 160 лица за воени злосторства, а половина од нив за сексуално насилство.
Иако претрпе критики од дел од феминистичката јавност која смета дека, и покрај јасната дефиниција на силувањето како злосторство против човештвото, МКТЈ не ја зеде предвид родовата димензија и го призна ова кривично дело како кривично дело против жените бидејќи над 95 проценти од жртвите на воено силување се жени, ова прво со пресудите за силување во војна, МКТЈ недвосмислено придонесе за казнување на сторителите на сексуално насилство во вооружени конфликти. Во меѓувреме, формирани се и судови поврзани со конфликтите во Руанда, Сиера Леоне, Република Конго, Камбоџа, Либерија и Бангладеш за гонење на овој вид криминал. Римскиот статут, кој го основа Меѓународниот кривичен суд во 2002 година, исто така експлицитно наведува дека „силувањето, сексуалното ропство, присилната проституција, присилната бременост, присилната стерилизација или која било друга форма на сексуално насилство со слична сериозност се злосторства против човештвото“. Судијата Габриел Кирк МекДоналд, претседател на МКТЈ од 1997 до 1999 година, во филмот „Завршување на неказнивоста, сексуално насилство пред Трибуналот“ наведува: „Верувам дека она што МКТЈ го направи, пред сè, со вклучување на силувањето како злосторство против човештвото , а потоа со гонење на тие злосторства и развивање на судска пракса поврзана со сексуално насилство, доведе до фактот дека водачите на овие конфликти сега се предупредуваат дека правилата се променети“.
Неспорно е дека на меѓународно ниво статусот на сексуалното насилство како злосторство во војната излезе од темнината и дека тоа повеќе не се смета за „колатерална штета“, туку за грубо кршење на човековите права на жените. Во 2008 година, Советот за безбедност на Обединетите нации донесе Резолуција 1820 за запирање на сите акти на сексуално насилство врз цивили во конфликтните зони. „Со оваа Резолуција и феминистичките активности во последните 20 години е сменет вековниот машки став, дека по тешка битка секој војник има право на мала утеха, како што рекоа Сталин, Хирохито, Младиќ итн. а тоа значи дека водачите му даваат дозвола, односно наредба за кривично дело силување жени“, вели Лепа Млаѓеновиќ.
Во 2010 година во ОН беше формирано телото на специјалниот претставник на генералниот секретар за сексуално насилство во конфликти, а пред тоа, уште во 2000 година, Советот за безбедност донесе Резолуција 1325, Жени, мир, безбедност, која ги повикува членките наведува не само „да го спречи неказнивоста и да ги гони одговорните за геноцид, злосторства против човештвото и воени злосторства, вклучително и оние поврзани со сексуално и друго насилство врз жените и девојчињата“ (чл. 11), туку ги повика „сите вклучени страни да усвојат родова перспектива кога преговараат и спроведуваат мировни договори, вклучувајќи ги, меѓу другото, посебните потреби на жените и девојките за време на репатријација и преселување, и за време на рехабилитација, реинтеграција и постконфликтна реконструкција“ (чл. 8 ).
Кога станува збор за репарации за цивилните жртви на војната, најважниот документ на Собранието на Обединетите нации се Основните принципи и насоки за остварување на правото на правен лек и репарации за жртвите на сериозни повреди на меѓународното право, човековите права и сериозни повреди на меѓународното хуманитарно право, донесено во 2006 година. Според овој документ, пропишани се пет видови на надоместок – реституција, рехабилитација, репарација, различни облици на сатисфакција (јавно извинување, комеморација, утврдување на фактите, кажување на вистината и сл.), како и гаранции за неповторување. За жртвите на воено силување, Република Србија не обезбеди ниту еден од споменатите надоместоци.
Сташа Зајовиќ наведува дека гореспоменатите резолуции немаат обврзувачки карактер, „но имаат големо морално и политичко значење и уште повеќе влијаат на односите на Србија со меѓународната заедница, но и на регионалните односи. Нивното почитување може да биде еден од важните инструменти за постигнување регионална стабилност“.
Под влијание на МКТЈ, со текот на времето беа создадени локални обвиненија за воени злосторства. Во Србија, обвинителството за воени злосторства постои од 2003 година, а сепак, до март 2016 година имаше само две пресуди за сексуално насилство во војната (случаите „Лекај“ и „Бијелина“), од вкупно шест. за овие работи биле и случаите во кои биле обвинетите. Затоа, и покрај тоа што во Србија, практично, нема вид на репарации и признанија за жените кои преживеале сексуално насилство во војната, задоволството што би го добиле со гонење на оние кои извршиле сексуално насилство е исто така несоодветно и незначително. Млаѓеновиќ нагласува дека тоа мора да се промени „и тоа не само поради меѓународната заедница, туку пред се поради нашата одговорност кон жените од која било припадност кои живеат на територијата на Србија и преживеале тешки злосторства“. Правилата, како што рече судијата Кирк Мекдоналд, можеби се сменија, но жените во Србија не ја чувствуваат правдата на своја кожа.
Примери за гонење на злосторства за сексуално насилство во војната, во рамките на обвинувањата за воени злосторства против цивилното население, пред домашното законодавство ја докажуваат не само нечувствителноста на оваа тема и несоодветната заштита на жртвите, туку и активното одбивање да се постапи со него.
Во ослободителната пресуда за случајот „Бијелина II“ се наведува дека нема докази дека обвинетите извршиле дела „силување и неприроден блуд“ врз жртвите. Имено, оштетените сведочеа дека биле силувани од лице во униформа, а во своја одбрана обвинетиот тврдел дека бил на местото на злосторството, но носел бела тренерка. Иако во првостепената пресуда судот сметаше дека е логично оштетените да не можат да бидат прецизни за облеката на сторителите поради „драматичната природа на ситуацијата“, Апелациониот суд го отфрли ова, сметајќи дека „ нереално“ дека никој од оштетените не изјавил дека едниот од сторителите носел бели тренерки.
Според извештајот на Фондот за хуманитарно право, жртвите во случајот „Скочиќ“ при сведочењето биле изложени на вулгарни навреди и навреди од страна на обвинетите, а и покрај законската обврска за заштита на интегритетот на сведоците, претседателот на советот не изрече формални санкции за обвинетите, туку само неформални опомени. Овие жени немаа ниту психолошка поддршка во текот на судењето, а една од нив одби да сведочи во повторената постапка, носејќи ја истата одлука како и сите сведоци во споменатиот случај „Бијелина II“.
Во случајот „Ловас“, кој исто така се гонеше за воено злосторство врз цивилното население, како и претходните два, иако сведоците експлицитно зборуваа за сцените на силување, судот не ги вклучи овие дела во обвинението. „Секогаш кога сведокот ќе спомнеше силување, судот веднаш го пренасочуваше разговорот на прашањето дали се тепани. Кога сведокот погрешно го разбрал барањето на судот за дополнителен опис, мислејќи дека ја прашуваат за силувањето и рече дека нема да зборува за тоа, судот експлицитно го кажа својот став: „Нема да ве вратам да разговарате. за оваа случка поврзана со силувањето, но ме интересира тепање, ако сте физички тепани, малтретирани?’“, се наведува во извештајот на ФХП.
(продолжува во следниот број)
