Дури и да имаме закони и имплементација, останува прашањето што ќе правиме со предрасудите, стереотипите и демонизирањето на жените кои се жртви на сексуално насилство. Тоа е посложената и потешка работа од законот
Во 10-те години од постоењето на овој закон, повеќе од 800 жени кои преживеале силување во Федерацијата на Босна и Херцеговина го постигнале правото на компензација – тие се првите во историјата кои имаат ваков вид на компензација за сексуални злосторства извршени за време на војната. А сепак, во исто време, јасно е дека оваа бројка сè уште не ја претставува реалната бројка на оние кои живеат со ова искуство и дека на повеќето жени сè уште им е потребна голема лична и институционална поддршка за да зборуваат за своите искуства.
Сташа Зајовиќ наведува дека прашањето „дали законите се доволни претставуваат феминистичка дилема“. „Дури и да имаме закони и имплементација, останува прашањето што ќе правиме со предрасудите, стереотипите и демонизирањето на жените кои се жртви на сексуално насилство. Тоа е посложена и потешка работа од законот, бидејќи покажува дека е повеќеслојно прашање како да се охрабрат жените кои се жртви на тоа злосторство“. Таа вели дека и најдобрите закони на хартија се бесмислени доколку не се променат културните претстави. „Ако само се овековечи идејата дека жените кои го прават тоа носат дамка на нивното семејство, заедницата, но и докажуваат дека мажите не биле способни да ги бранат, гледано од машка перспектива, тогаш тоа е најголемата пречка за жените да дојдат. проследуваат и откриваат злосторства против себе. Тука е најочигледна изопаченоста на патријархатот, но и на целата законодавна рамка. Како жртвите стануваат виновни и одговорни за насилството што го претрпеле. Како е можно во услови на сиромаштија и беда, толку малку жени се одлучуваат да аплицираат? Тоа значи малтретирање, самоказнување“, заклучува Зајовиќ.
Стигмата, срамот и срамот не се карактеристични само за жените од Босна и Херцеговина. Нора Ахметај, експерт за прашања на транзициската правда и основач на Центарот за истражување, документација и издаваштво (ЦРПП) од Косово, вели дека косовското општество е крајно патријархално и дека заедницата и семејствата на жените кои биле силувани може да бидат крајно строги кон нив. „Нема акцент на законот, бидејќи за нас е важно жените да бидат прифатени не само во законските рамки, туку и општеството да им го врати достоинството и јавноста да знае за нивните маки“, вели Ахметај. „Замислете како се чувствуваат кога ниту нивните семејства ниту нивните ќерки не можат да бидат сведоци на она што го доживеале. Тој товар што го носат, тоа страдање и тоа чувство на вина, само заедницата може да им помогне со тоа што ќе им каже дека не се тие виновни што биле силувани“, додава таа.
Во Косово, жртвите на воени силувања беа законски признати во 2014 година во Законот за изменување и дополнување на Законот бр. 04/L–054 за статусот и правата на паднатите борци, инвалиди, ветерани, учесници на Ослободителната војска на Косово, жртви на сексуално насилство во војна и нивните семејства. Ахметај наведува дека лично и било важно овие жени да бидат ставени во законска рамка и да им се даде значење и да им се даде можност да си го вратат достоинството. „Ние како граѓанско општество многу силно лобиравме за тоа, имавме силна поддршка од меѓународната заедница, а потоа ни се приклучи и тогашната претседателка Атифете Јахјага. „Мислам дека сакаше да остави наследство кога замина, и навистина, без неа, немаше да стигнеме до комисијата што беше формирана“, додава таа. „Сепак, дојде до промена на претседателот, а партијата на актуелниот претседател беше еден од најжестоките застапници против третирањето на силуваните жени како цивилни жртви на војната“, вели Ахметај. Владата на Косово никогаш не го усвои буџетот, а законот не се спроведува ниту денеска и покрај постојаните протести и барања на граѓанското општество. Ахметај наведува дека не гледа желба или волја актуелната власт да се занимава со тоа.
Покрај тоа што законот не се спроведува, во врска со истиот пред неговото донесување имаше и разни полемики. Во Косово, како и во меѓународната јавност, се зборуваше дека проценетата бројка на жени кои биле силувани за време на војната е 20.000. Нора Ахметај, пак, вели дека оваа бројка е чисто политичка. „Со тие бројки губиме многу повеќе отколку што добиваме. Кога имаше расправа во парламентот, токму поради таа бројка, дојдоа некои луѓе од финансискиот сектор и рекоа дека е невозможно да се плати отштета за 20.000 жени. Видете, Косово е многу мала земја и тоа е многу тешко да се докаже воопшто, па дури и граѓанското општество овде е многу остро поделено околу тоа. Вистината е дека не знаеме колку жени се силувани. Знаеме некои локации каде имало силувања, знаеме и за некои жени кои биле силувани за кои никој не знае и никогаш нема да дознае. Сепак, 20.000 е огромна бројка“, вели Ахметај.
Друга работа што предизвика јавна расправа се однесува на одредбата за временската рамка на војната. Имено, според овој закон, право на репарација ќе имаат само оние жени кои преживеале силување и сексуална злоупотреба во периодот од 27 февруари 1998 година. до 20.06.1999 г. „Тоа е клучно прашање што косовските Албанци, особено политичарите, сакаат целосно да се оградат од одговорноста што би ја имале за се што се случило по тој датум. Знаеме колку убиства, палење куќи, исчезнати лица и силувања имаше после тоа. Законот за исчезнати лица го опфаќа и периодот до декември 2000 година, но Законот за цивилни жртви не“, вели Ахметај. Таа наведува дека Фондот за хуманитарно право од Косово и ЦПРД цврсто стојат зад фактот дека кршењето на човековите права што се случи потоа е поврзано и со војната. „Тоа е поврзано со војната и тоа е последица на војната“, додава Ахметај.
Коментирајќи ја временската рамка наведена во косовскиот закон, Сташа Зајовиќ вели дека тоа е неприфатливо, бидејќи знаеме дека после тоа се случиле поголем број на исчезнувања на српски цивили. „Секогаш е одговорност на мнозинството од нацијата, односно оние кои го донесуваат законот“, вели таа и додава дека сите овие прашања имаат „страшни можности за злоупотреба за државно-национални цели“.
Хрватска е единствената земја во регионот која има посебен закон за жртви на сексуално насилство во војна. Законот за правата на жртвите на сексуално насилство за време на вооружената агресија врз Република Хрватска во Татковинската војна беше донесен во 2015 година. Жртвите на сексуалното насилство во војната се најдоа во центарот на вниманието на јавноста во Хрватска во 2010 година кога беше објавена книгата „Сунчица“, за девојче кое имало 8 месеци кога српските војници фрлале јакни врз неа за да не го слушаат нејзиниот плач додека таа била затворена со нејзината мајка која била чувана како сексуална робинка во Вуковар. Авторката на книгата Марија Слишковиќ беше претседателка на организацијата Жени во Татковинската војна која организираше серија јавни презентации на книгата на кои зборуваа и жени кои преживеале сексуално насилство. Нела Памуковиќ, една од основачките на Центарот за жени жртви на војната – РОСА од Загреб, вели дека „приказните за жените кои го преживеале силувањето во Вуковар предизвикале голем интерес и симпатии кај јавноста, но и дека проблемот дошол во фокус на дискусиите поради други околности – во организацијата на Женскиот суд започна во целиот регион, во кој учествуваа над 200 женски организации, што уште еднаш им отвори простор на жените да зборуваат за своите искуства“. Според неа, во Хрватска била важна финансиската поддршка на меѓународната заедница, која го финансирала изготвувањето закони, психолошка и правна поддршка за жените од Вуковар и истражување во чии рамки биле побарани информации од сите институции и организации кои работеле со жените за време на војната. „Веќе им го опишав примерот на една жена од Босна и Херцеговина која живеела во Хрватска и не можела да добие права, ниту статус таму, а во Хрватска се уште немало таква можност. Им дадов примери од практиката на Центарот за жени жртви на војната – РОСА, од кои секоја беше различна и кои укажуваа дека се силувани жени од различна националност, спротивно на националистичкиот дискурс кој преовладуваше во јавноста кога се пишуваше за оваа тема. „За жал, гореспоменатото истражување му послужи на Министерството за ветерани првенствено да добие проценка колку жени би можеле да побараат статус, што значи финансиска проценка“, вели Памуковиќ. Таа вели дека за првпат различни организации соработувале заедно во процесот на изготвување закони за постигнување поголеми права на жените, без оглед на нивните спротивставени политички ставови.
Маријана Сењак, која тогаш беше во работната група за усвојување на законот, наведува дека покрај претставници на институции, група жени, претставници на граѓанскиот сектор, женски организации, феминистки, претставници на меѓународната заедница и жени од здружението кое објави сведоштва во книгата „Сунчица“. „Фактот што работевме заедно за доброто на жените за кои беше донесен законот, не значи дека споделувавме исти вредности и исти верувања, туку сите бевме во служба на процес многу поважен од секој од нас“, вели Сењак.
Меѓутоа, во текот на процесот на донесување на законот, се покажа леснотијата со која прашањата на правдата за жените стануваат алатки на националистичките и десничарските вредности. „Феминистичките организации изразија загриженост за јавните изјави, вклучително и оние за време на расправата за Законот во Собранието, дека жртвите на сексуално насилство не можат да ги остварат своите права доколку насилниците се припадници на хрватската војска и полиција. Се појави дискурс според кој се вели дека сите жртви на силување не треба да имаат исти права, а се застапувале решенија кои би ги дискриминирале жртвите на силување и кои ќе им оневозможат на жените од српска националност да ги остварат своите права“, вели Памуковиќ.
(продолжува во следниот број)
