Или како да победите на списокот? Ги натераа луѓето да ги чекаат резултатите од пописот како да е финале во Лигата на шампионите, како да играат Ливерпул и Милан. Тоа беше тензијата
ВЕЉКО МИЛАДИНОВИЌ
Ако еден политичар мисли дека пописот во една држава, која било држава, може да се добие или изгуби, тогаш дефинитивно нешто не е во ред со тој политичар или со таа држава. Или, најчесто, и двете, но само непоправливи циници или нескриени лицемери можеа да кажат дека резултатите од пописот во Црна Гора не ги очекувал со поголема доза на интерес отколку во која било друга република на поранешна Југославија, регионот, југословенскиот регион. или како сакате наречете го овој простор кој ја дели заедничката историја.
Не е ни важно кој политичар би бил, бидејќи во тие категории – победа или пораз, „задоволни/задоволни од резултатите“ – сите политички актери во Црна Гора се преселија, дури и надвор од границите на таа територија каде што попишувачите запишаа бројни податоци. од кои поголемиот дел од јавноста се интересираше само за две: националноста и јазикот.
Се создаде таква атмосфера што се очекуваа тектонски промени кои би можеле да ја променат геополитичката и стратешката слика на Балканот. Што, се разбира, не се случи, бидејќи и во Црна Гора, каде што прашањето за националноста е „најфлуидно“, пописот не е како фудбалски натпревар.
„Ги натераа луѓето да ги чекаат резултатите од пописот како да е финале во Лигата на шампионите, како да играат Ливерпул и Милан. Тоа беше тензијата. Но, зошто пописот е толку важен? Зошто толку голем интерес? Одговорот не е пријатен, но реален: интересот за пописот е голем бидејќи резултатот може да варира“, вели Ѓуро Радосавовиќ.
„Се очекуваше дека резултатите ќе се променат поради промената на режимот и наративот. Како прво, поради олабавувањето на стегите на поранешниот режим на ДПС, националниот идентитет повеќе не се промовира од врвот на власта на начин на кој тоа го правеше ДПС на Ѓукановиќ. Во нивно време, односно на последниот попис во 2011 година, не беше неважно да се изјаснат. Поради пописот не можел да добие отказ, но не можел да се вработи. Оној што нема работа, многу добро знаел што ќе му недостига доколку се изјасни на неочекуван начин. Тој официјален документ, кој по природа беше тајна, не беше за некои. Да не се лажеме, знаеја се…“
Црногорскиот попис е навистина специфичен феномен – во Босна и Херцеговина, на пример, политичар не може да помисли дека е можно да победи на пописот, бидејќи таму, како што стојат работите, пописот е ментална именка, додека во Србија или Хрватска би било навистина бесмислено, пародично, претерано дури и за политички сатиричари, за некој политичар да каже дека победиле на пописот.
Само, во Црна Гора, според резултатите од пописот, 41,1 отсто од граѓаните се изјаснуваат како Црногорци, а 32,9 отсто како Срби – оние кои ги поддржаа Србите во оваа игра ја заокружија на 33, подобро звучи бидејќи тогаш веќе не е “. речиси една третина“, но точно една третина – што е зголемување за речиси четири проценти во однос на пописот од 2011 година. Истовремено се намалил и бројот на Црногорците, бидејќи пред десет и пол години биле 45 отсто. Што се однесува до јазикот, два отсто помалку луѓе зборуваат црногорски, а 1,5 отсто повеќе што зборуваат српски.
Овој попис беше исклучително важен за политичките партии во Црна Гора. И не само за нив.
Милош Бешиќ, професор на ФПН, кој со години внимателно ги следи настаните во Црна Гора и трендовите преку истражување, вели дека има граѓани за кои пописот е многу важен и за чии права треба да се разговара, но дека пописот и резултатите се првенствено мониторирани од партиите, за кои резултатите се важни за политичко дејствување, па дури и оние кои имаат граѓанска матрица.
Попрво би можело да се каже дека Црна Гора се кристализираше како мултиетничка држава отколку како граѓанска, бидејќи националниот идентитет е очигледно важен, дури и кога е флуиден, а „Црна Гора“ е изградена како посебна нација, а не како чадор идентитет. Што би можело да ги апсорбира сите други, според принципот на кошулата и долната кошула, дури и „ако долната кошула е поблиску до тебе, кошулата е потопла“
„Им беше важно ниту една етничка група да не биде доминантна на начин што ја загрозува граѓанската опција. Ова е особено точно за бројот на Србите во Црна Гора, бидејќи некаде во претходните дваесет години беше направено толкување дека српската опција во Црна Гора ја загрозува цивилната држава Црна Гора затоа што има тенденција да ја фаворизира Србија како матична земја. Тоа е едноставно структура која е формирана во Црна Гора во последните дваесет години. Оттука, во ова црногорско-граѓанско гласачко тело, се разбира и кај малцинството, има одреден одиум во однос на националното изразување“, вели тој.
Сепак, иако вицепремиерот на Црна Гора, Алекса Бечиќ, еден од задоволните од пописот, рече дека му е драго што резултатите потврдиле дека Црна Гора е силна граѓанска држава, всушност, овој попис може точно да покаже дека Црна Гора немаше да се реализира како граѓанска држава и дека поради некоја причина, на територијата на поранешна Југославија, тоа навистина не е можно.
Стефан Ѓукиќ, филозоф од Подгорица, потсетува дека втората реченица од Уставот на Црна Гора гласи: „Црна Гора е граѓанска, демократска, еколошка, социјална и правна држава, заснована на владеење на правото“.
„Што е граѓанска држава, што ја разликува граѓанската држава, кои се нејзините вредности? Одговорот што ќе го добиете е обично негативен, „не е национална“, „не е етно-федерална“, „не е свештеничка“, накратко – „земја што не е како Босна“. Навистина, да се справиш со ова прашање значи да бидеш свесен дека живееме постојана промена на тоа што значи да се биде од која било националност на овие простори. Според тоа, луѓето се идентификуваат со еден, друг, трет идентитет, ги менуваат повторно и повторно. Позитивната вредност на идејата за граѓанско општество, граѓанска држава, е прифаќањето на фактот дека ваквата флуидност е добредојдена, дека секој има право да биде она што сака да биде, да се идентификува себеси според своите принципи. За жал, малкумина се грижат за тоа, полесно е да талкате во негативни термини. Ако овие „талкања“ не доведат до некои други одредници, до некои други пописни податоци, повторно ќе дојдеме до заклучок дека резултатите од пописот се навистина поразителни. Повеќе од половина од Црна Гора живее во три или четири општини. Трендот на формирање нови општини на кој бевме сведоци во последните години никако не го подобри квалитетот на животот на граѓаните, туку само на функционерите кои го позајмија службениот автомобил. Жителите на Црна Гора масовно се иселуваат од голем број општини, па дури и од целата земја“, вели тој.
Тезата дека ништо не е сменето не е моја слободна проценка, туку се базира на точни податоци што може да се споредат во овој попис и оној од 2003 година, вели Милош Бешиќ.
Попрво би можело да се каже дека Црна Гора се кристализираше како мултиетничка држава отколку како граѓанска, бидејќи националниот идентитет е очигледно важен, дури и кога е флуиден, а „Црна Гора“ е изградена како посебна нација, а не како чадор идентитет. што би можело да ги впие сите други, според принципот на кошула и долна кошула, дури и ако долната кошула е поблиску до вас, таа е потопла во кошулата.
Сепак, бевме сведоци на нешто друго. Според Ѓур Радосавовиќ, бевме сведоци на едно правило кое уште еднаш се потврдува, а колоквијално се нарекува „нишалото на Ѓилас“, што значи дека колку повеќе некој ја турка Црна Гора кон Црна Гора, толку повеќе таа се стреми кон Србија, и обратно, толку повеќе некој го турка кон Србија, повеќе ќе оди кон Црна Гора. Сега е некаде на средина, судејќи по јазикот и изјавата за националното прашање.
Професорот Бешиќ, пак, ја оспорува тезата дека нешто суштински се променило. Иако авторите кои го анализираа пописот – затоа ги препорачуваме написите на Радосавовиќ и Ѓукиќ на порталот Velikeprice.com – истакнуваат дека промените не се тектонски, професорот Бешиќ всушност наведува дека прашањето за флуидноста на националниот идентитет во Црна Гора е пренагласено. .
„Тезата дека ништо не е сменето не е моја слободна проценка, туку се базира на точни податоци кои можат да се споредат во овој попис и оној од 2003 година. Во 2003 година имало 32 отсто Срби, сега е 33 отсто. Црногорци имало 42 отсто, сега е 41. Станува збор за минимални промени во период од 20 години“, наведува Бешиќ и додава:
„Друго, пописот нема политички карактер и пописот како таков нема политички последици. Она што има политички последици е перцепцијата. Односот меѓу Србите и Црногорците и перцепцијата на тој однос има политички последици. Донекаде тука е вклучена и верската припадност, но црковната припадност не е тема на пописот. Ако имавме и црковна припадност на пописот, тоа ќе беше многу политичко прашање“.
Инаку, според неговото истражување, членството на Црногорската црква по осамостојувањето на Црна Гора било на врвот со 15 отсто од „православниот корпус“, но сега е околу седум отсто. Кога ова ќе се вкрсти со нацијата и јазикот од пописот, се гледа дека нема совпаѓање со факторите на идентитетот.
Она што е специфично во Црна Гора е дека припадниците на различни народи всушност имаат многу поизразена културна сличност отколку во другите области каде што се зборуваше јазикот некогаш познат како српско-хрватски.
Во Словенија, на пример, може да се „биде“ Словенец и Србин – кој спомена кошарка?! – во Србија си или не си Србин (старата теза за границите поставени од Српската православна црква дека Србин може да биде само православен), во Хрватска си Хрват или не си, а во Босна границите само се длабоко ископани.
Пописот во Црна Гора криеше една димензија, а тоа, според професорот Бешиќ, е фактот дека флуидноста во идентитетот е многу појасно видлива во анкетите, па така 10 до 12 отсто од анкетираните се идентификуваат како „Српско-црногорски“ или „Црна Гора – Србија”.
„Таа димензија особено недостасува. И во Србија, особено меѓу политичката, но и културната и интелектуалната елита, постои недоразбирање на ситуацијата. Србин од Црна Гора и Србин од Босна не се исто. Или Србин од Босна и Србин од Косово. Србин од Црна Гора и Србин од Хрватска. Тоа е затоа што српското и црногорското етничко, национално, религиозно и политичко битие се толку испреплетени што во суштина не постои дистанца меѓу Србите и Црногорците, а голем број луѓе имаат интензивно чувство за двете“, вели Бешиќ.
И како што вели тој, во Босна си или Бошњак или Хрват или Србин, значи не можеш да бидеш Србин-Хрват. Исто како во Албанија не можеш да бидеш Србин-Албанец или Албанец-Србин.
„Заклучокот е дека црногорскиот национален идентитет апсолутно не го исклучува, а до одреден степен го вклучува и српскиот национален идентитет. И кога ќе направите истражување, ќе видите дека нема етничка дистанца меѓу оние кои се декларираат како Срби и оние кои се декларираат како Црногорци. Црногорец ќе каже „Немам проблем ќерка ми да се омажи за Србин“ или обратно. Затоа, нема етничка дистанца.
„Во голема мера, луѓето кои се декларираат како Црногорци ќе речат „ние во секоја можна смисла сме исти како оние што се декларираат како Срби, само ние се декларираме како Црногорци, а тие како Срби“. Така е и во Србија, „етнички сме исти како Црногорците, само се декларираме како Срби“. Тоа нема да се случи ниту во Косово, ниту во Хрватска, ниту во Босна. Ова ни кажува за длабоката и силна врска помеѓу црногорското и српското етничко ткиво, каде што прашањето како се декларирате не е прашање на етнички разлики бидејќи тие не постојат, туку прашање на национална идентификација, која во светло од поновата историја на Црна Гора има експлицитна политичка конотација“.
Зајакнувањето на идентитетските конфликти доведе до тоа ситуацијата во Црна Гора да се спореди со Босна и Херцеговина и националните поделби во повоеното општество каде националните разлики се само една гранка на проблемот.
Од друга страна, пописот во Хрватска откри една специфична појава – во Хрватска има значително повеќе луѓе кои се декларираат како Срби, околу 3,5 отсто, додека помалку од два отсто од оние кои го зборуваат српскиот јазик. Иако е истиот јазик, извршена е одредена интеграција, па со чувство може да се каже дека повторно оживеа феноменот на Србите кои се политички Хрвати – кој има одредени корени од времето пред братството и единството – логиката не води до фактот дека таму каде што војуваше во деведесеттите, границите таму се подлабоки.
И повторно, апсурдно е како во секоја република на поранешна Југославија се развиле различни ставови кон националниот идентитет и дека покрај сите заеднички аномалии во оваа работа, секоја новоформирана држава има специфични карактеристики.
„Постојат два начина на толкување на нациите и националните идентитети, од кои едниот се однесува на заеднички јазик, религија, култура, обичаи, историски наратив и слично, додека другиот го нагласува државјанството, изложеноста на исти политички институции, устав и закони. како и она што Хабермас го нарекува „уставен патриотизам““, започнува Ѓорѓе Вуковиќ, професор по политички науки во Бања Лука. Тој наведува дека навистина многу аналитичари ги наведуваат Црна Гора и Босна и Херцеговина како земји со иста или многу слична идентитетска драма што предизвикува длабока внатрешна нестабилност.
„Овде се издвојува една важна разлика: „Црна Гора“ и „Црногорец“ не се синоними. Од античко време, Црна Гора е посебна форма на Србија, додека Црногорците се откажуваат од неа, обидувајќи се да ја засноваат на негација и конфликт. Во Црна Гора има добар дел од оние кои се идентификуваат како Црногорци, а својот јазик го нарекуваат српски, на ист начин ја толкуваат и доживуваат нашата заедничка историја. Тие се разликата во пописот меѓу оние кои се декларираат како Срби и оние кои зборуваат српски јазик. Тоа е таа категорија која има двоен идентитет што не е подсумирана и антагонизирана. А тоа е незамисливо во Босна и Херцеговина“.
Како што продолжува нашиот соговорник, за појасно да се илустрира, во Босна и Херцеговина нема „Босњаци и Херцеговци“, ниту пак Бошњаци кои се декларирале дека зборуваат српски.
„И на крајот на 19 и почетокот на 20 век, кога Калај и австроунгарските освојувачи се обидоа да го наметнат т.н. босанскиот јазик и босанската нација, муслиманите својот јазик го нарекувале српски… Се подразбира дека ниту еден Србин не го нарекува својот јазик „босански“, и национално се идентификува како босанец и херцеговец (освен како регионална ознака).
Според Вуковиќ, во бошњачкиот национален идентитет постои феномен дека бошњаството целосно се поистоветува со босанството. И згора на се, верските елементи на националните идентитети во БиХ се такви што Србите и Хрватите не можат да се поистоветат со така создадениот „босански идентитет“.
„На крајот, клучното е дека при разгледувањето на националниот идентитет, мора да се земе предвид дека нацијата, освен заеднички јазик, обичаи, а пред се заедница на „заеднички живеена историја“, „заедница на сеќавања“, како и заедничка „политичка волја“, доброволност, внатрешна согласност. Ова не постои во Босна и Херцеговина“, вели Ѓорѓе Вуковиќ.
И додека во Босна и Херцеговина има нерешено минато и уште покомплицирана сегашност, во Словенија, на пример, нема таков товар од минатото. По неколку децении, се чини дека приказната за избришаните – граѓани на Словенија од поранешните републики кои со децении имаа нерасчистен статус, а најмногу Срби, имаше и Бошњаци, кои своевремено не можеа да се справат ниту со буквата „ќ ” во нивното презиме – е дел од фуснота. Словенечка транзиција. Лука Дончиќ ќе има и „ч“ и „ќ“ во презимето, ќе биде и Словенец и Србин и сето тоа, а Словенците сепак нема да разберат зошто српските фанови пеат дека Лука Дончиќ е еден од нас.
„За разлика од другите југословенски народи и националности, словенечкиот национален идентитет се базира речиси исклучиво на јазикот. Словенечкиот јазик со векови ефективно ги одвојувал Словенците од не-Словенците, така што тие не морале да се плашат од натрапниците и хистерично да бројат крвни зрнца, како Србите или Хрватите, на пример“, ни вели писателот Горан Војновиќ. „Покрај тоа, Словенците живееја на раскрсницата на световите и под различни владетели, што секако остави свој белег, поради што пред дваесет години Словенечката национална партија имаше претставници во парламентот со српски, хрватски и унгарски имиња кои се колнеа во Словенија и словенството. И никој не виде ништо необично во тоа. Затоа, барем навидум, денес е секако полесно да се биде Словенец отколку Хрват или Србин. Затоа што може да се викаш Горан Војновиќ, но ако зборуваш словенечки јазик без акцент, ако не си муслиман или црнец и ако јавно не се идентификуваш како чефур, сите ќе те примат како Словенец. Се разбира, сè додека не му сдтапнетенанога некому и тие почнат да копаат по вашата генеалогија, некои вистински, некои измислени. Но, тоа е сосема друга приказна, онаа во која Милан Кучан е Србин, а Јанез Јанша Албанец. И во која секој Војновиќ треба да се врати таму од каде што дошол, каде и да е тоа“, вели Војновиќ.
Сите несреќни поранешни југословенски републики на крајот наликуваат една на друга, а секоја е попишана на свој начин…
