Како пишуваше НИН за земјотресот во Скопје во 1963 година.. Неделникот ги отвори своите архиви. Земјотресот се случи во петок а НИН излегуваше во сабота. Во Народната библиотека на една изложба на насловни страни ја видов првата страница на бројот кој излезе на 27 јули 1963 година. Имаше голема слика на Железничката станица, онака од пред земјотресот и голем наслов – „Нашето Скопје“. Редакцијата, со оглед на тогашните услови на печатење немала време да вметне фотографии од настанот, па се отишло на импровизации. Потоа, во следните броеви неделникот ќе објави многу материјали на оваа тема
Пред 62 години, на 26 јули 1963 година, во 5:17 часот наутро, Скопје го погоди најразорниот земјотрес во поновата историја на градот, со јачина од 6,9 степени според Рихтеровата скала. Овој земјотрес се смета за најсмртоносен земјотрес на територијата на поранешна Југославија.
Повеќе од 1.000 луѓе загинаа, околу 3.000-3.300 беа повредени. Во СФРЈ беше прогласена национална жалост. За неколку секунди исчезна сè што беше создадено со децении. Скопје беше претворено во „страшен пејзаж на смртта“.
(Според наши податоци под урнатините се најдоа околу 10 и – н.з.)лјади граѓани. Починаа 1.070 лица, повредени и инвалиди останаа 5.500 граѓани)
Првиот земјотрес беше најразорен и најдолг. Траеше 20 секунди, а по него следеа неколку помали. Земјотресот уништи околу 80 проценти од градот, а две третини од населението, односно помеѓу 120.000 и 200.000 луѓе, останаа без покрив над главата. Центарот на градот и населбата Карпош претрпеа најголема штета.
Тогашниот претседател Јосип Броз Тито веднаш по земјотресот изјави дека ќе се гради ново Скопје, кое ќе стане „гордост и симбол на братството и единството, југословенската и светската солидарност“.
Кога станува збор за солидарноста, така беше. Освен фактот што овој земјотрес во градот во долината на реката Вардара се памети по своите разорни последици и големиот број жртви, трагедијата разбуди голема солидарност во акциите за обнова на градот и помагање на преживеаните. Цела Југославија и 74 земји помогнаа во обновата на Скопје..
Веста од Македонија во Белград ја донесе дописникот на „Политика“ Јован Поповски. Овој весник го отпечати и својот прв вонреден број по Втората светска војна. И НИН, во броевите 655-659, од 28 јули до 25 август, обрна внимание на оваа несреќа на своите насловни страници и на неколку страници. Во продолжение, ја претставуваме приказната за една од најголемите мирновременски трагедии на територијата на поранешна Југославија, проткаена со сведоштва на новинари од местото на настанот од архивите на НИН.
НАЦИОНАЛНА ТРАГЕДИЈА „Трагедијата на Скопје – национална тага“, е големиот наслов на црно-белата страница на НИН од 28 јуни 1963 година. Се наведува дека земјотресот „затекнал 250.000 граѓани претежно во своите домови“, и дека колони војници, офицери, лекари и пожарникари пристигнуваат во разурнатото Скопје дека илјадници луѓе чекаат да даруваат крв.
Во времето на затворањето на тој број, не се знаеше многу за обемот на несреќата, поради што уредниците во тоа време им се извинија на читателите бидејќи не можеа да им обезбедат подетални информации. Се наведува дека „страшната катастрофа од земјотрес“ претставува „досега најлошата југословенска трагедија од ваков вид“…
„Целата земја е во длабока жалост за Скопско, за неговите жртви. Ова е втор пат оваа година сенката на смртта и уништувањето да се спушти врз несреќниот град. Прво, јануарските поплави,
(се мисли на ноемвриските, од 1962 г. – н.з.) кои за среќа имаа релативно малку жртви, а сега и оваа несреќа, која веќе има размери на национална трагедија.“
Веднаш беше воспоставена „извонредно брза мобилизација на сите сили“, ефикасна испорака на потребната храна, лекови, материјали и технички средства, што, како што беше истакнато, покажува „длабока и цврста“ југословенска солидарност во тежок момент за целата земја.
„Во овој момент, дива смрт во морничава симфонија од закопани стенкања беснее низ прекрасен град кој беше во единствена динамика на социјалистичка градба, во која беа реализирани најмодерните урбани идеи, од чии улици, трансформирани во булевари, постепено исчезна типот на згради што му даваа на Скопје карактеристики на стар ориентален град.“
Самиот град се наоѓа во „критична област за катастрофални земјотреси“, што историјата трагично го потврди неколку пати, напиша НИН.
„Во 518 година од нашата ера, поранешното Скопје, тогаш наречено Скупи, било срамнето со земја. Неговите жители избегале од опседнатиот, уништен град и основале нова населба, но не доволно далеку од старите епицентри на земјотреси.“ Во 1904 година, градот повторно бил уништен од „катастрофален земјотрес кој сензологијата од тоа време го означувала со степен 11 – односно степенот на јачина што уништува сè.“ (Скопје, на турски Ускуп во 1555 година доживува кастрофален земјотрес кој уништува се, според историски потв рдени записи а во 1904 година силен земјотрес со епицентар во денешен Благоевград разурнува многу населени места наокулу и се смета за најразорен на Балканот на сите времиња – н.з.)
Современото Скопје исто така ја доживеало таа судбина. На левиот брег, каде што имало претежно постари згради, „изградени врз архаични архитектонски принципи, целосно неподготвени да издржат земјотрес од таква јачина“, тие биле целосно срамнети со земја. Од друга страна, на десната страна, дури и модерните згради не го издржале ударот.
Скопскиот земјотрес ги избриша симболите на Скопје од лицето на земјата – Народниот театар, Офицерскиот дом, Народната банка, комерцијалната и станбената зграда „Југобанка“, главните згради на Поштата и Универзитетот, студиото на Скопското радио и телевизија… Во првите моменти беа прекинати сите телекомуникациски линии. Хотелот „Македонија“, кој во тоа време беше полн со странски гости, исто така беше срушен. Малкума преживеаа.
„Во овој момент, дива смрт во морничава симфонија од закопани стенкања беснее низ прекрасен град кој беше во единствена динамика на социјалистичка градба, во кој беа реализирани најмодерните урбани идеи, од чии улици, трансформирани во булевари, постепено исчезна типот на згради што му даваа на Скопје карактеристики на стар ориентален град.“
И поголемиот дел од железничката станица изградена во 1938 година, која во тоа време се сметаше за најмодерна на Балканот, беше уништена на 26 јули. Патниците кои случајно се нашле во зградата и на пероните во тие рани утрински часови починаа. Денес, нејзините урнатини служат како градски музеј, а стрелките на часовникот на таа зграда го покажуваат времето на земјотресот.
И ТУЛИТЕ СТЕНКАА „Сите уметнички репортажи, фотографии и телевизиски филмски документи што вклучуваа поширок панорамски поглед на градот со окото на камерата покажуваа дека градот стои. Напротив, зборовите на новинарите и придружните текстови на телевизиските извештаи зборуваа за пропаднат град.“
Новинарот на НИН напиша дека во Куманово, кое е блиску до Скопско, не видел никакви урнатини, но дека ги видел првите урнатини на влезот во градот од неговата северна страна.
„Навистина, 80 проценти од зградите во Скопје стојат. Тоа сигурно не е целосно уништен град. Но, тоа е неупотреблив град. Бидејќи во областа на катастрофалниот епицентар, кој се протегаше најмалку два или три километри наоколу, нема ниту една зграда во која ѕидовите не се испукани, скалите се срушени, балконите се откорнати, таваните паѓаат, вратите се извиткани. Во Скопје денес, 80 проценти од зградите се непогодни за живеење“, напиша НИН.
Секоја зграда доби своја боја – „две црвени линии, опасност од паѓање, една црвена ќе биде минирана, жолта – за ревизија, зелена – безбедна“.
КАТАСТРОФА БЕЗ ПАНИКА Во моментот на првиот удар, кој беше и најсилен, повеќето жители на Скопје, особено вработените, веќе беа на нозе. Работата започнува во шест часот. Мажите се бричеа, жените ги вршеа утринските обврски, децата сè уште спиеја.
„Најтешко се справија оние што беа погодени заспани во длабок сон. Нивниот нервен систем не реагираше рационално. Најчестата идеја за причината за уривањето беше падот на атомска бомба. Психолошки оправдано – бидејќи за бомбата се зборува многу повеќе отколку за земјотресот.“
По првиот удар, ако нивната куќа не се сруши, некои почнаа да се облекуваат, само вториот удар, две минути подоцна, имаше ефект на динамитно полнење. Потоа сите истрчаа на улиците. Имаше сцени кои се необично карактеристични за однесувањето на луѓето во елементарни опасности
„Во овој момент, дива смрт во морничава симфонија од закопани стенкања беснее низ прекрасен град кој беше во единствена динамика на социјалистичка градба, во кој беа реализирани најмодерните урбани идеи, од чии улици, трансформирани во булевари, постепено исчезна типот на згради што му даваа на Скопје карактеристики на стар ориентален град.“
Децата, ако беа во прегратките на нивната мајка, ја наоѓаа својата сигурност во тоа; тие молчеа од страв, но не покажуваа знаци на ужас, особено ако мајките успеаја да ја задржат својата смиреност. Жените кои излегоа скудно облечени се вратија во куќите што се закануваа да се урнат во следниот удар, за да се облечат. Срамот од тоа што беа голи беше посилен од стравот!“
И покрај сите овие околности, немаше паника, како што е наведено во архивскиот текст на NIN.
„Постојат различни објаснувања. Престојувајќи во близина на своите куќи, кога беше можно, луѓето немаа поим за обемот на уништувањето, не се чувствуваа згазени од силата на стихијата, изгубени. Во потешко оштетените згради, повеќето од неповредените веднаш се фрлија во ископувањето на своите најблиски роднини, соседи, пријатели. Тоа, ако можеме да кажеме е работна терапија, го потисна стравот.“
(продолжува во следниот број)
