„Ниеден сликар никогаш нема да може да создаде таква сценографија на скршен живот како оној во утринскиот воз на 26 јули во Скопје. Таа имагинација беше злобен гениј, убиствено недостижен во својата антиживотна перверзија. Оловната тишина на заводливото попладне падна на пустите улици на Скопје. Слаткиот мирис на трупови ве тера да повратите“ – стоеше на страниците на НИН кој излезе еден ден после земјотресот. Неделникот овие години ги отвори воите архиви
Зграда по зграда, скршени, уморно потпрени еден на друга во своите жешки рани, како ветерани во влечки. Ги интересира само едно, само еден страв: дали луѓето во црвено ќе ги осудат на смрт, или ќе бидат помилувани во зелено и жолто?
Перените алишта се веат на балконите веќе пет дена. Низ прозорците, погледот здогледува интимни предмети, женски комбинезони, машки панталони, детски блузи. Дали сопствениците на сите овие работи се уште живи? Колку се тажни сите овие работи, како копнеат по своите сопственици.
Линијата на судбината не може да се дешифрира
Од зградата на улицата Орце Николов, надолу по напукнатите скали, жителите носат работи: радио кое престана да работи пред четири дена, библиотека, софа, постелнина, вазни. Од изразите на нивните лица е јасно: бесмислено е да се прашува дали сите се живи – очигледно се. До нив, гордо се издигаше четирикатна зграда стара две години. Сега е масовна гробница.“
Семејството на Атанас Наумовски живееше во куќата. Првиот ден, припадници на ЈНА ја спасија неговата сопруга од урнатините на спалната соба. Три дена подоцна, ја извлекоа и нивната ќерка Ленче. Атанас остана под урнатините на бањата каде што се бричеше, „на местото што изгледаше најбезбедно, веднаш до спалната соба. Ленче мисли дека три ноќи можеше да го чуе својот татко како стенка и плаче за помош.
Само на четвртиот ден од копањето и сечењето на оклопот, „додека од соседната куќа беше изваден портрет на почитуван брадест дедо во народна носија, каде што не беше скршен ниту еден прозорец, телото на Атанас Наумовски беше извадено од под бетонската плоча“.
„Скаменети од болка, без размислување, женските лица само ги следеа чекорите на војниците кои пред очите го носеа мртвиот човек од пирамидата од урнатини. Единствените звуци од соседниот двор беа конвулзивните ридања на сопругата на починатиот, која ја спречуваа да се фрли врз трупот“.
Милутин Михајловиќ, рудар од Трепча, во својот шлем има една од оние тврди, суви аскетски физиономии со очи чија светлина е врвна доблест. Веќе три дена, тој го крши убиствениот бетон на зградата каде што живееше семејството Наумовски со својот пневматски револвер.
„Кога ги извадив мртвите, ги стиснав забите, не пролеав солзи“, зборува сувата уста на рударот Михајловиќ низ маската направена од газа од памук. Но, кога го извадивме жива Ленче Наумовска, ми се насобраа солзи во очите, плачев навистина слатко, и за сè што беше…“
Новинарот Сергеј Лукач наведува дека мислел дека ќе се сретне со „царството на смртта“ во Скопје, но, како што напишал, ја пронашол и„градината на животот“.
Под насловот „Се раѓа новиот град“ НИН број 657, 11 август 1963 година, Лукач пишувал за животот во разурнато Скопје.
„Во градот на шаторите, животот се живее. Денес веќе не е толку црно како вчера. Полека „имитацијата на животот“ прераснува во нормален живот. Да не заборавиме дека нормалноста во овој град има свои аршини, ваги на евалуација. Да имаш кревет под шатор или столчиња на тепихот на зелена дневна соба под крошна на небото значи да имаш целосна удобност, ако додадеме некаква масичка за кафе, дури и ако е направена од гајба…“
Полнолетство на сопствената човечност
Во следните изданија, НИН продолжи да пишува за оваа трагедија, наведувајќи дека „смртта не била доволно силна за да ги победи луѓето, да ги принуди да капитулираат, да се повлечат“.
Новинарот Михаило Блечиќ напиша дека болката сè уште доминира, но дека „императивот на животот ја потиснува“. Вклученоста на населението во работните акции е претставена како „терапија“ за „поставување на големата цел за обнова на градот во креативни фази, тоа е штит против злото нанесено на човечката душа“.
Скопје се придружи на семејството на маченички градови: Месина, Сан Франциско, Јокохама, Дубровник, Лисабон, Агадир… И неговата болка сигурно ќе беше поголема ако човештвото не станеше војник на должност во светот истиот тој ден. Сите Југословени ја прифатија таа болка како своја. Во нивните срца имаше доволно место за сите несреќи, според нивните зборови доволно утеха, во нивните постапки – доволно помош“.
Светот во тие денови беше владеен од солидарност. Солидарност во катастрофата. Искрени чувства на сочувство, искрено подадени раце за помош… Се наведува дека ниедна трагедија што се случила во мирновременски услови „не го трогнала човештвото толку многу и никогаш тоа чувство не било поочигледно и спонтано изразено отколку овој пат. Светот го оплакуваше Човештвото“.
Во 1963 година, човештвото „докажа созревање на сопствената човечност“. Луѓе од различни делови на светот, раси, идеолошки убедувања, „ја манифестираа оваа сличност – во љубовта кон човекот“.
„Скопје исчезна за да се создаде поубав, посмел, понеуништлив град. Како цвет на горечко место. Како доказ за виталноста и љубовта на луѓето. Скопје ќе биде повторно изградено. Тој спомен-град ќе мора да биде толку убав што ќе го избрише тажното сеќавање уште утре, за да ги избрка сите можни асоцијации предизвикани од денешниот град маченик. И, таков град ќе биде изграден. Тоа е она што Југославија му го ветува на градот-маченик и градот-херој. На градот што вчера го виде својот погреб за да биде повторно жив денес. Скопје, неуништливоста ќе се вика со твоето име“, напиша НИН.
Половина час по последниот потрес, на улиците се појавија „автомобили со портпароли од штабот за одбрана од природни катастрофи кои им даваа основни упатства на граѓаните за однесување“, а веднаш потоа во градот влегоа единици на ЈНА, кои беа на утринска вежба и веднаш се упатија кон градот.
По нив пристигнаа рудари од цела Југославија. Како што беше наведено, спасувачките акции „ќе дадоа уште подобри резултати доколку механизацијата од целата земја беше ангажирана уште побрзо. Во времето на спасувањето, еден градежен инженер вредеше сто луѓе, а еден кран вредеше за петстотини“.
„На улиците на Скопје се доживува сцена на голема миграција. Сè што не мора да остане во градот си заминува, носејќи со себе што може да понесе со себе. Сите услуги се наоѓаат во паркови и многу од нив функционираат со зачудувачка ефикасност и точност… Првите четири дена немаше вода, исхраната беше исклучително неуредна и не помалку оскудна; хигиената беше на нула“.
Она што беше важно во тој момент беше да се обезбеди сместување за населението, бидејќи доаѓаше есен, по што следеше зима. Животот во шатори не можеше да трае долго.
Во Скопје, првите пет или шест дена по земјотресот, парите ја изгубија својата вредност, или поточно својата намена. Не можеше ништо да се купи, а она што се добиваше беше бесплатно.
Потоа следеше една од најголемите и најбрзите хуманитарни акции до тоа време. Кога беше објавена веста за земјотресот, во Скопје пристигнаа војници, медицински персонал, пожарникари, работници од бројни југословенски компании. Бројни општини и градови исто така помогнаа, а беше организирана и акција за младинска работа.
До Обединетите нации беше поднесена иницијатива за помош на Скопје. Помошта дојде во форма на пари, медицински, инженерски и градежни екипи, храна…
Специјалниот репортер на НИН, Сегеј Лукач, забележал дека првата птица што ја видел била „најхрабрата ластовичка“, „која летала околу своето разурнато гнездо, во аголот на зградата на улицата 27 Март број 27. Леташе тажно, без тие синкопи од ластовички – но леташе. Беше зафатена со поправка на гнездото“.
„Убави и чисти деца, како да не живеат под растегнато ќебе, играјќи по патеката на училишниот парк. Две од нив дури и се караат. „Повторно станаа палави“, вели мајката.
Лукач мислел дека животот веќе почнал да се буди
„Жените овде работат нешто цел ден. Тие работат мала, практична работа, но работат креативно, го градат секојдневието. Перат, со прекрасно чувство за импровизација, готват нешто за устите на мажите и децата; тие самите речиси ништо не голтаат. Мажите без жени во Скопјe се изгубени. Жените се живот тука, пред сè тука. Тие станале мајки дури и за своите сопрузи“.
Први мерки
Една од првите мерки беше евакуацијата на скопските деца низ целата поранешна Република. 105.000 луѓе беа евакуирани, вклучувајќи околу 30.000 деца. Во евакуацијата беше вклучено и неактивното население – жени, стари и немоќни лица, лица со попреченост и деца до 15 години.
Некои од нив отидоа кај роднини и пријатели во внатрешноста на Македонија, додека останатите беа распоредени во други југословенски републики. Во деновите што следеа, во Скопје немаше повеќе деца.
Србија прими најмногу евакуирани, околу 44.000. Луѓето беа сместени во Белград, Ниш, Лесковац, Краљево, Крагуевац, Смедерево, Сремска Митровица, Шабац… Општата болница во Скопјe беше преместена во Врање, а беа користени и Нервната клиника, Венерологија, Гинекологија и Оториноларингологија во Ниш. И Интерната болница во Приштина прими евакуирани македонски пациенти.
На хрватскиот брег, сите туристички аранжмани за гости беа откажани за да се сместат децата од Скопјe. Голем број деца се сместени на црногорскиот брег.
„Живи, здрави, здрави“
„Мал зелен плоштад во пустината од тули, камен и бетон. Шатори поставени под крошните на дрвјата. Барикади од работи и луѓе наоколу. Оаза на живот.“ Со преживеаните, новинарите на НИН разменуваат погледи, зборови и поздрави: „Живо, здраво, добро е, добро е“.
Две недели по трагедијата, работниците сè уште ги расчистуваа урнатините, а некои препреправки веќе започнаа да се работат.
Покрај главниот проблем – како да се обезбеди сместување за сите жители до зима, не помалку проблем беше „како да се оживее економскиот потенцијал на градот во најкраток можен рок“. Бидејќи целата Република беше во прашање. Од вкупниот општествен производ на цела Македонија, како што е наведено во архивскиот текст на НИН, 45 проценти паднаа на Скопско.
Штетата нанесена на економијата беше голема. Немаше фабрика што остана неповредена, некои по две недели веќе почнаа да работат со полн капацитет.
Работно време сè уште не постои на сите работни места и градилишта во овој град. Тие работат континуирано во смени од по 12 часа, така што по краток одмор, рацете се зафатени со расчистување на урнатините.
Стравот повеќе не е присутен на улиците на овој град. Има сè помалку луѓе кои се клекнуваат скаменети покрај куп преостанат имот, не знаејќи што да прават со себе и со малкуте работи што им останале. Работите повеќе не ги затнуваат улиците, евакуацијата е поорганизирана, дури можете да добиете и вагон на железничката станица за да ги префрлите работите во друг град“.
НИН во своите изданија пишуваше и за земјотресите, осврнувајќи се на некои од најдеструктивните и најразорни природни катастрофи од овој вид, нарекувајќи ги „апсолутни убијци на рекорди“. Од познатата „Монд“ беше пренесен текстот на францускиот сеизмолог Ивон Ребајрол „за природата на земјотресот што го погоди Скопје“, и како што беше истакнато, тој земјотрес беше посилен од оној во Агадир, кој во 1960 година уби повеќе од 12.000 луѓе.
Додека на насловната страница, од 25 август, беше објавена голема фотографија од Јосип Броз Тито и првиот секретар на Централниот комитет на Комунистичката партија на Советскиот Сојуз и премиер на Советската влада Никита Сергеевич Хрушчов, кои ги разгледуваа урнатините на Плоштадот на слободата во центарот на Скопје.
Јапонски идеи за новото Скопје
Дел од експертите за геологија, сеизмологија и геомеханика во тоа време сметаа дека „новото Скопје“ треба да се изгради „на старото место со должно почитување на научно утврдените елементи“, додека поголем дел нагласи дека треба да се премести во побезбедна зона, напиша НИН.
Во бројот 658, објавен на 18 август, Владимир Заворал пишуваше за изградбата на станови за новото Скопје – „три пати побрзо, поевтино“.
„Експертите на Обединетите нации пресметаа дека на едно лице треба да му бидат обезбедени најмалку 15 квадратни метри. Југославија од наше време има, во просек, само девет квадратни метри. Ако на тоа додадеме дека Скопје, град со 200.000 жители, во моментов нема ниту еден квадратен метар употреблив простор за живеење, тогаш се поставува прашањето како да се најде можност и одредена сила за забрзување на изградбата на станови“.
Во 1965 година, Обединетите нации објавија конкурс за изработка на план за изградба на „новото Скопје“. Раководител на Програмата на ОН за реконструкција на Скопје беше полскиот архитект и урбанистички планер Адолф Циборовски. На конкурсот беа поканети четири југословенски архитектонски фирми и исто толку странски.
Најдобриот план за реконструкција на Скопје го дизајнираше јапонскиот архитект Кензо Танге, кој претходно во својата кариера работеше на слични идеи во пристаништето Токио и Хирошима. Планот за Скопје беше првиот проект што Танге го водеше надвор од својата земја, што беше и почеток на неговата странска кариера. Пред Танге, во работата беа вклучени и експерти од неколку земји.
Танге освои 60 проценти од првата награда, а преостанатите 40 проценти беа доделени на југословенскиот тим експерти предводен од архитектите Радован Мишевиќ и Федор Венцлер.
(крај)
