Пред триесет и три години, пред толпата за отстрел, македонскиот војник Сашко Гешовски не можеше да знае дека еден ден истиот Сплит во кој служеше војска и каде што беше убиен ќе стане точка на дневен ред на седница на градската комисија за именување улици и плоштади. Градот Сплит конечно реши да му постави спомен плоча на зградата на Приморска Бановина. Доколку предлогот помине на Комисијата
ДАМИР ПИЛИЌ
Пред триесет и три години, пред толпата за отстрел, македонскиот војник Сашко Гешовски не можеше да знае дека еден ден истиот Сплит во кој служеше војска и каде што беше убиен ќе стане точка на дневен ред на седница на градската комисија за именување улици и плоштади. Градот Сплит конечно реши да му постави спомен плоча на зградата на Приморска Бановина. Доколку предлогот помине на Комисијата.
Одлуката за поставување спомен плоча на Гешовски всушност Комисијата ја донела минатата година, но медиумите објавија дека на плочата имало контроверзен натпис што требало да стои, а предложен од сплитскиот активист Марко Гај: „Сашко Гешовски, невина жртва на протестите одржани на 6.5 во 1991 година“.
Некои членови на Комисијата сметаа дека таквиот натпис може погрешно да се протолкува, па сега се предлага ново решение: „Сашко Гешовски, Кавадарци, 31 октомври 1971 година – Сплит, 6 мај 1991 година. Несреќно починал на 6 мај 1991 година“.
Убаво е што градот Сплит по 33 години успеа да се сети на својата морална обврска кон несреќниот македонски млад кавадарчанец, но оваа верзија на натписот создава семантички дупки. Натписот не дава никаков контекст за смртта на Сашко. Од ова не може ништо да научи некој што не знае што се случило пред зградата на Бановина на 6 мај 1991 година. Ниту кој е овој Гешовски, ниту како загинал, ниту зошто е толку важен што на зградата на градската управа е поставена спомен плоча.
ДАЛИ БИЛ ПРЕГАЗЕН ОД АВТОМОБИЛ? Така, Сашко Гешовски „несреќно загинал“. Дали можеби се сопнал на влезот во Бановина, па ја удрил главата во бетонот и издишал? Дали се лизна на онаа класична кора од банана? Или тој ден имал инфаркт пред зградата на Бановина, а брзата помош се заглавила поради сообраќајна несреќа во тунелот ПОД Марјан и доцна дошла? Гешовски бил прегазен од автомобил? Или возеше мотор и пребрзо влезе во таа кривина кај Бановина, па со моторот се заби во зградата?
Нели некој прозорец на повисоките катови на Бановина не му се откинал и не му паднал точно на глава додека влегувал во зградата?
Како што можеме да видиме, намерниот патник – па дури ни идните генерации – не само што нема да разбере од овој натпис како умрел овој Гешовски, туку нема да разбере најпрво зошто е поставена оваа плоча на тоа место. Зошто градот Сплит ја одбележува оваа конкретна смрт? Дали овој Гешовски е некој заслужен сплиќанец кој случајно загинал токму на тоа место? А како дошло до негова заслуга ако натписот на плочата покажува дека не доживеал ни 20 години?
Сите овие збунувачки прашања произлегуваат само од една причина. Затоа што таквиот натпис на таблата не открива ништо, туку крие многу. Во основа, таквиот натпис ја фалсификува реалноста. Затоа што Сашко Гешовски „за жал не загинал“ пред зградата на Бановина. Убиен е пред зградата на Бановина.
ПРЕСВРТНА ТОЧКА Јасно е дека Гешовски на 6 мај 1991 година не бил пред толпата за стрелање, како што кажавме на почетокот. Но, таа метафора не е премногу далеку од реалноста што се излеа тој ден пред зградата на Бановина, тогашната поморска команда на југословенската морнарица. Гешовски таму се нашол како војник кој го служел тогашниот задолжителен едногодишен воен рок во тогашната ЈНА во Сплит.
Во униформата на ЈНА, младиот Македонец во последните мигови од животот се најде пред разгневената толпа од десетици илјади луѓе кои протестираа против ЈНА, меѓу кои имаше и вооружени лица. Таа лута толпа сигурно го потсети на стрелачки вод, а тоа всушност и се случи: од толпата дојде куршум и го уби Гешовски. Никогаш официјално не е утврдено кој го пукал.
Оваа смрт е директна последица на општествениот и политичкиот контекст на тоа време. Четири дена претходно, на 2 мај, во Борово Село беа убиени 12 хрватски полицајци, што беше психолошка пресвртница во хрватското општество. Одеднаш дојде до голема промена во јавната перцепција за реалноста: тогаш дури и најголемите оптимисти сфатија дека војната е неизбежна.
Еден месец претходно, „крвавиот Велигден“ се случи во Плитвице, кога хрватскиот полицаец Јосип Јовиќ беше убиен во конфликт со бунтовничките Срби. Дури и тогаш, војната се наѕираше, но општеството сè уште имаше надеж дека ова се само изолирани вооружени инциденти и дека можеби е можно да се избегне најлошото. По Борово Село немаше повеќе надеж.
Атмосферата во Хрватска тогаш значително се промени: социјалниот гнев и подготвеноста за насилство се зголемија. Тоа беше психолошката каписла за она што ќе се случи четири дена подоцна во Сплит.
СОВЕТОТ НА ТУЃМАН На 6 мај 1991 година пред Бановина се одржаа демонстрации против ЈНА. Причината беше одбивањето на ЈНА да го деблокира хрватското село Киево во далматинската Загора, кое беше опколено од српските бунтовници, без храна и лекови.
Организатор на протестот беше Сплитскиот сквер синдикат на чело со Јура Шундов (подоцна претседател на Градскиот совет на Сплит), но првичниот иницијатор на протестот беше тогашниот претседател на Хрватска, Фрањо Туѓман, кој имаше средби со претставници на ХДЗ и лидери на далматинските општини еден ден претходно во хотелот Медена во Трогир. Кога му се пожалиле за ситуацијата во Киево, Туѓман дал совет:
„Но знаеш што можеш да направите: можете да одите, што ми кажавте, можете да отидете со сто, двесте, петстотини, илјада, пет илјади луѓе пред командата Војнопоморска и да им поставите барање: Како им дозволувате на тамошните четници да не дозволат макар еден камион со храна и да останете, ако сакате, пред таа команда додека не го исполни вашето барање и да го обезбеди правниот поредок“, предложи хрватскиот претседател.
ХДЗ веднаш го организираше спроведувањето на наредбата на Туѓман. Единствено е што наместо пет илјади луѓе – како што предложи Туѓман – педесет илјади од нив дојдоа пред Командата на воено-поморскиот регион следниот ден. На патот кон Командата утрото им се придружија работници од други сплитски фирми, но и бројни граѓани.
Одлуката на Беара
Атмосферата пред Бановин била, како што велат, наелектризирана. Демонстрантите ја опколија зградата, а внатре офицери на ЈНА од различни националности се расправаа што да прават, додека збунетите регрути од сите југословенски републики – главно 19-годишници – исплашено го гледаа хаосот, слушајќи го гневот на толпата надвор и нервозните дискусии на полицајците внатре.
Се чини дека клучната погрешна одлука во зградата на Командата – која по редоследот на настаните ќе доведе до смрт на Гешовски – ја донел српскиот разузнавач Љубиша Беара, кој подоцна во Хаг беше осуден на доживотен затвор за организирање на геноцидот во Сребреница. (почина во затвор во Берлин во 2017 година). Веројатно со намера да ја исплаши и смири толпата, Беара пред зградата донесе двајца воени транспортери, што дополнително ги разбесни демонстрантите. Од толпата почнале да ги напаѓаат транспортерите и да се качуваат по нив.
Сцената во која демонстрант задави војник чија глава е испакната од транспортер го обиколи светот, а кога беше објавено дека загинал војник на ЈНА, многумина помислија дека жртвата е задавениот војник. Но, Светланчо Наков, како што го нарекуваа, успеа да го преживее давењето, а во молскавично брз синџир на настани настрада неговиот „земјак“ Гешовски.
Имено, гледајќи дека Наков е во смртна опасност во транспортерот, офицерот Сретен Егериќ излегува од споредната врата од зградата и пука во воздух, додека до него стојат војниците Сашко Гешовски и Тони Најев. Егериќ најверојатно сакал да ја растера толпата со истрели за да го извлече Наков од транспортерот, но толпата одговорила со рафални истрели од кои загинал Гешовски и бил ранет Најев, додека Наков успеал да се ослободи со помош на возачот на транспортерот Славе Јованов.
„НЕКОЈ ПОЧНА ДА МЕ ДАВИ“ Случајно или не, сите четворица воени војници кои тој ден се нашле во критична ситуација пред Бановина биле Македонци. Сашко Гешовски од Кавадарац, Тони Најев од Македонска Каменица, Светланчо Наков од село Лаки кај Виница и Славе Јованов од струмичкото село Василево. Во срцето на конфликтот меѓу хрватските демонстранти и ЈНА, кој во суштина беше хрватско-српски конфликт, се најдоа четворица македонски тинејџери.
Можеби тоа утро сите четворица седеа заедно на појадок, за да можат тивко да ја коментираат оваа глупост меѓу Хрватите и Србите на нивниот мајчин јазик. А можеби зборуваа за сплитските девојки, кои ја знаат таа младост. Неколку часа подоцна, еден бил мртов, друг ранет, а третиот го спасил четвртиот поради давење.
Еден месец подоцна, во јуни 1991 година, Светланчо Наков за белградскиот магазин Свијет ги опишал драматичните моменти што ги преживеал на транспортерската купола пред Бановина:
„Вистинско чудо е што останав жив. Чувствував дека ја мачам таа маса на куполата на транспортерот. Поединци, како оној со мустаќите, како да сакаа да ме линчуваат. Претпоставувам дека некој ја запалил толпата извикувајќи ‘тој војник сака да пука во народот’. Еден демонстрант, кој ми пријде од страна, праша дали ќе возвратам? Молчев, и веднаш одговорив дека ЈНА не пука во народот“, рече Наков.
Младиот Македонец вели дека бил „целосно изненаден“ и дека „на почетокот не можел да разбере што се случува“, бидејќи не очекувал дека „цивилите ќе тргнат на транспортерот“ и ќе го нападнат „војникот што е на задача“. Само почувствувал дека некој одзади го фатил за врат и почнал да го дави.
ШОК ВО АМБУЛАНТАТА „Давителотт сакаше да ме извлече од транспортерската купола и да ме удави. Да се случеше тоа и да давав знаци на живот, кој знае што ќе ми направеше разбеснетата толпа. Во ситуацијата во која се најдов, се обидов некако да влезам во транспортерот“, ја раскажа Наков својата стратегија за преживување пред Бановин.
„За време на обуката во единицата на воената полиција не учеа и како да се оттргнеме од давители. Но во реална ситуација се е поинаку. На транспортерот ми беше потешко, бидејќи нозете ми беа внатре, но кога човек се бори за гол живот, потоа добива голема сила, мозокот му работи побрзо… Ми помогна и Славе, го одврза ременот на кацигата и ме вовлече во возилото“, рече македонскиот војник.
По затворањето на куполата на транспортерот, Наков и Јованов поминале уште час и половина во возилото, додека низ прозорецот не виделе дека ситуацијата е расчистена и дека можат да излезат. И двајцата биле во шок, а Наков во амбуланта дознал дека Гешовски е мртов, што го потресе.
„Она што се случи тој ден пред зградата на Воено-поморската команда во Сплит претставува најлош вид на насилство. Демонстрантите беа бесни, полни со омраза и почувствував дека сакаат да го истурат гневот кон нас, припадниците на ЈНА, како ние да сме виновни за се, не ни сонував дека вакво нешто ќе ми се случи за време на мојот воен рок“, заклучи Светланчо Наков.
„НЕКОИ ВОЈНИЦИ ИГРАА ШАХ“ Во 2016 година, белградскиот весник „Политика“ го објави сведочењето на пензионираниот потполковник на ЈНА, кој во 1991 година во Сплит, како тогашен мајор на воената полиција, бил командант на Сашко Гешовски и Светланч Наков. Иако живее во Србија, потполковникот побарал анонимност од редакцијата на Политика, наведувајќи дека дел од неговото семејство живее во Хрватска и дека сака да ги избегне проблемите кои би можеле да ги имаат поради неговото сведочење.
„Неколку демонстранти се качија на воен транспортер кој носеше хрватско знаме со шаховка. Еден од нив го фати за врат на војникот Светланчо Наков и почна да го дави. Дел од војниците истрчаа од командата да му помогнат. Меѓу нив беше и Сашко Гешовски , кој додека трчал го погодил куршум испукан од толпата и паднал како да го покосиле. Светланчо некако успеал да се извлече и да се сокрие во транспортерот. Којзнае што ќе се случеше ако не се јавеше пуковник Миладиновиќ кој се закани дека војската ќе одговори со оган. Демонстрантите се повлекоа“.
Нашиот непрежален новинарски мајстор Владимир Матијаниќ успеал пред Бановина да стигне до еден од тогашните актери на драмата, кој тој ден ја носел униформата на југословенската војска. Според неговата изјава, армијата во зградата на Командата не очекувала вака масовна демонстрација, ниту таков развој на ситуацијата.
„На почетокот ситуацијата внатре беше дури и малку опуштена, некои војници играа и шах. така и овој пат, но работите почнаа да излегуваат од контрола. Одлуката на Беара да постави два транспортери пред зградата беше секако најглупавата идеја, што уште повеќе ги изнервира луѓето“, изјави сведокот Матијаниќ.
УРЛАЊЕТО ОД БЕЛГРАД Тој ден можеше да има повеќе мртви во Сплит. Имено, според соговорниците на Матијаниќ, во Командата настанал конфликт меѓу радикалните и умерените офицери, каде за среќа преовладувала последната фракција.
„Видете, имавме сè. Имавме еден, мислам дека по чин беше поручник на борбен брод. Постојано бараше команда да пука од бродот. Имавме други радикали кои беа подготвени да војуваат, но повеќето од нив не сакаа да пукаат затоа што да почневме ќе беше масакр. Можевме да се утврдиме и да уништиме се’, можевме да бараме помош од морето и авијацијата од Мостар и од Бихаќ, но ние рековме, не“, рече сведокот.
Покојниот генерал на ЈНА, Маријан Љубичиќ, Хрват по потекло од Имотска Краина, кој тој ден „практично ја презеде командата“ (бидејќи тогашниот командант на поморскиот округ Миле Кандиќ беше во Книн) и успеа да „намали тензиите“ со неговата смиреност.
„Љубичиќ, на пример, го игнорираше крикот на генералот Благој Аџиќ, кој повика од Белград да се симне хрватското знаме, а тоа беше поставено од демонстрантите додека се водеа преговорите меѓу претставниците на армијата и градските раководители на Сплит во зградата. Имено, Љубичиќ беше свесен дека демонстрантите ќе го сфатат симнувањето на знамето како провокација што веројатно ќе доведе до нови жртви“, се сеќава поранешниот припадник на ЈНА.
Вака единствената жртва испадна Сашко Гешовски, младиот кавадарчанец кој повеќе од триесет години последователни градски управи во Сплит одбиваат да му оддадат службена почит. Некогаш кај Бановина се појави графит „Денот кога убивме млад Македонец“, но тогашната градска управа отфрли таков текстуален предлог за спомен плоча на Гешовско, па графитот во меѓувреме беше отстранет и останува да се договорат дали да остане дека младиот Македонец „несреќно загинал“.
