Режисрката на „Дневникот на Дајана Будисавjeевиќ“ говори за една од најголемите хуманитарки на Втората светска војна. Малку познати факти – тие беа криени од „партизанската власт“. Ова дело, за жал само во една проекција беше претставено на скопската публика
МАРКО ПРЕЛЕВИЌ
Приказната за Дијана Будисавjeевиќ повеќе не е само фуснота на локалната историја: женаТА која спаси повеќе од 12.000 деца од логорот Јасеновац а потекнуваат од Козара, е лишена од нејзиниот заборав, а таа полека го добива местото што го заслужува. Една од најголемите приказни за Втората светска војна, рамо до рамо со онаа на Шиндлер, сега доби и филм: режисеркта Дана Будисавjeевиќ (во роднинска врска преку сопругот на Дајана) триумфираше на Фестивалот во Пула со филмот „Дневникот на Дијана Будисавjeевиќ“, а таа проговоре за филмот по повод српска премиера, што се случи неодамна.
Зошто, според ваше мислење, беше скратена приказната за Дајана по војната? Дали само требаше да се спречи да копаме низ живите рани, или тоа беше пресметка со граѓанската класа?
– Дијана Будисављeевиќ Обексер по потекло е Австријка, и дошла во Загреб во 1919 година, по Првата светска војна, заедно со нејзиниот сопруг д-р Јулиус Будисављевиќ, кого го запознала во Инсбрук, додека присуствувала на курсеви за старателство. Му била понудена позиција на раководител на клиника во Загреб и тие се преселиле. Со победата на партизаните и Народноослободителната армија и сојузниците во Втората светска војна, таа стана непожелна и како Австриска и како член на висока граѓанска класа. Таа едноставно не можела да биде хероина на времето, иако таа сторила сé што е правилно, дури и ризикувајќи го нејзиниот живот и сопствената удобност да ги спаси децата од логорот во НДХ.
Самата Дијана не сакала да зборува за својата акција до крајот на животот, а заслугата ја презеле другите. Дневникот по кој е сниман филмот го пронашла нејзина внука, дури по смртта на Дијана. Објавен е во 2003 година, тука започнува бавното разјаснувањето на улогата на Дајана Будисављевиќ во спасувањето на т.н. козарачки деца. Терминот бил познат во Југославија и за нив многу се зборуваше во осумдесеттите години на минатиот век. Многу од спасените деца играле значајна улога во социјалниот и културниот живот на Југославија (најпозната беше актерката Божидарка Фрајт), но не се знае точно како дошло до нивно спасување. Само децата од логорите во Загреб и околината биле познати. Не се споменува ниту Дијана, ниту пак се споменати нејзините соработници (некои само маргинално), ниту улогата на германските офицери кои и дале дозвола на Дијана да ги извади српските деца од логорот, ниту улогата на архиепископот Степинац.
Колку беше тешко, дури и денес, да се добие информација за тоа што направила Дијана Будисављeевиќ?
Беше тешко затоа што, од денешна перспектива, сето тоа беше одамна. Дијана почина во 1978 година, а повеќето нејзини соработници починаа во 90-тите години. Спасените деца не знаеја ништо за Дијана. Навистина требаше многу истражувања за да се реконструираат настаните од дневникот на Дијана. Среќна сум што успеавме да ја спасиме Дајана од заборав, мислам дека беше последниот, последен час, така што не беше предоцна.
Кога станува збор за граѓанската класа, Дајана и нејзините соработници, од Камил Бреслер, до жени кои шијат облека за деца, покажуваат дека и тие го носат товарот (и гордоста) за да се спротивстават на усташтвото и нацизмот. Во Германија се слават вакви примери (на пример, Ханс Фалада, напишлно за ова), а кај нас – ние мислиме на Хрватска и сите други земји – сè уште не сме подготвени да зборуваме за тоа. Зошто?
– Во првите години по војната, Комунистичката партија не беше сензибилизирана за прашањата на граѓанската класа, бидејќи фокусот беше на работничката класа, обновувајќи ја разрушената земја и градејќи фабрики. Јас можам да го разберам сето ова, но ако луѓето беа убиени или обезличени и замолчени, ова е вистината и ние мора да се справиме со ова како со комунистичко наследство, како и со некои други застранувања на тој систем. Ако не ги кажеме вистински приказни, ќе ни биде одземена можноста да научиме нешто од историјата и да се запознаеме. На некој начин, беше откритие за мене да го прочитам дневникот на Дијана затоа што понуди увид во борбата на граѓанската класа против усташите и фашизмот. На училиште, првенствено учевме за заслугите на партизаните и вооружената борба. Мојот заклучок беше дека всушност имало многу повеќе антифашисти отколку што учевме, но само еден дел прогласил монопол на зборот и ги замолкнал другите. Значи, ова е, всушност, добра вест и се надевам дека овој бран на ревизионизам кој сака да ги прослави Павелиќ и НДХ ќе биде осуден да не успее, затоа што усташите навистина немаа широка поддршка од народот.
Тоа беше такво време што дозволи мал број екстремисти да станат господари на животот и смртта и да убиваат во името на „реализацијата на хрватскиот сон и слободна држава“. Таа државна ниту беше остварување на сонот, ниту беше слободна. Тоа беше практично германска фашистичка колонија која траеше четири години.
Колку може овој филм да инспирира ново истражување за Дијана Будисавjeевиќ? „Нејзините“ деца главно не се живи или не ја паметат, но дали имате повици, писма од нив или членовите на нивните семејства?
Бидејќи акцијата „Дијана Будисавjeевиќ“ е веројатно најголемата позната акција за спасување на деца во Втората светска војна, верувам дека ќе ги инспирира другите историчари да истражуваат како и да ги охрабрат семејствата на спасените или згрижувачките родители, како и приватните лица кои имаат одредено знаење да излезат со нив пред јавноста. За мене, оваа приказна е голема како Сутјеска или Неретва, таа го заслужува најистакнато место во нашата историја од Втората светска војна. Од своја страна, ќе се обидеме да создадеме Акциски музеј на Дајана Будисавjeевиќ во кој би собрале сè што не можеше да се вклучи во филмот, а вреди да се направи достапен за јавноста. Отпрвин, го гледаме како виртуелен музеј, но доколку е интересен, на крајот би можел да стане нов музеј во Загреб со постојана адреса. Сè уште има живи луѓе кои се спасени и сè уште многумина бараат повеќе информации за нивното страдање и страдањето на нивните семејства и треба да има место каде можат да добијат повеќе информации, да се поврзат …
Невозможно е да не се гледа симболиката во тоа што Пулскиот фестивал се отвори со филм за Готовина и заврши со триумфот на филмот за Дајана Будисављeевиќ. Како го доживеавте тоа? Само како лично признание или како навестување дека атмосферата во Хрватска конечно ќе се промени?
Така се совпадна. И филмот „Генерал“ и „Дневникот на Дијана Будисављeевиќ“ беа одамна направени и едноставно се совпадна што тие одеа во Пула во истата година. Ова беше многу забавно за медиумите, бидејќи многу се потпираше на општата поделба во општеството, лево надесно, во 1941 и 1991 година, но двата филма не можеа да бидат поразлични. Всушност, не постои споредба помеѓу нив, ниту се стремиме кон тоа. Победата на „Дијана“ е, пред сè, кинематска, и ова е она што не исполни со радост, што го освои филмот што скокна уметнички и концептуално, како и дека наградите не беа дистрибуирани по политички клуч, како што многумина се плашеа. Особено откако претседателот Колинда Грабар Китаровиќ го истакна Антун Врдоolак како нејзин голем пријател и патриот, отворајќи го Пулскиот фестивал.
И „Дневникот на Дијана Будисављeевиќ“ стана апсолутен победник на годинашната Пула со шест освоени награди и за прв пат во историјата на фестивалот еден филм доби и награда од жири, награда за критика и награда за публика. Исто така, ова е првпат од 1957 година и филмот на Соја Јовановиќ „Поп Ќира и Поп Спира“ жена, режисерка да ја доби наградата за најдобар филм. Имаше навистина многу причини за задоволството и чувството дека Хрватска се буди од летаргија.
Исто така, треба да ве прашаме, покрај реакциите на десното крило во медиумите, дали имате ли лично непријатности за филмот?
Јас не би ги поделила реакциите на медиумите на десни и леви, туку на критики од оние што го гледале филмот и оние што не го виделе, што не ги спречи да пишуваат многу глупости. Има многу големи реакции и квалитетни прегледи и погледи, а за филмот напишаа поволни текстови сите најважни хрватски филмски критичари и социјални хроничари од Ненад Полимац, Јурица Павичиќ, Милoенко Јерговиќ, Славенка Дракулиќ, Анте Томиќ, Зринка Павлиќ и многу други.
На проекциите и се обидувам да го придружувам филмот каде и да можам и да го отворам за публиката, па имам прекрасни искуства. Ова е филм за хуманост, за мајчинска убов, филм што поврзува, филм што спојува.
