Во Црна Гора во 19 век се случувало домаќинот да падне на просјачки стап поради празнувањето на Богојавление, а во српските градови од минатиот век се очекувало гостинот да си замине по трет пат
КАТЕРИНА ПЕТРОВИЌ
Има една стара приказна за чудо што се случило на Свети Никола. Имено, еден сиромав немал можност да приготви празнична трпеза како што доликува и во договор со сопругата која знаела колку му значи тој празничен ден, отишол на пазар и и го продал омилениот пафте (украс за појас). Радоста да се зголеми тој ден со убаво јадење беше поголема од скапоцените работи што го разубавуваа. Домаќинот му го продал пафтето на првиот старец на кој наишол и со тие пари купил храна. Кога дошол дома, на својата сакана го видел предметот што го продал. Таа му раскажа како ги донел еден старец, па заедно заклучиле дека самиот свети Николај на тој начин им се оддолжил за нивната посветеност.
Водици е христијански верски празник кога семејството го слави својот заштитник. Се верува дека Сава Немањиќ го користел обичајот што Србите го почитувале пред христијанството – секое семејство славело еден од боговите, и го претворил во семејна прослава на крштевањето. Денеска се празнуваат 64 христијански светители на определени датуми, додека Лазарева сабота, Спасовден и поретко Света Троица се празнуваат како подвижни празници. Најголемиот број словенски паѓа во есен и зима, што е во согласност со некогашниот работен ритам на земјоделското и сточарското стопанство на Србите. Славата е првенствено обичај кај Србите, но се празнува и кај Македонците, а се празнувала и кај католичките Хрвати, кај Албанците (племенски Слава-Фешта) и кај Власите (ја викаат Празник).
Во отоманско време, празниците се празнувале во градовите во просториите на црквата и нејзината порта. Мажите се дружеа со мажи, жените со жени, младите со млади. Прославата била манифестација на единството и силата на парохиската заедница. Во првите децении на 18 век продолжил обичајот за пречекување на празниците во и околу црквата, кога луѓето пееле и играле цела ноќ. Овој обичај бил донесен во градовите од селата. Веќе на крајот на 18 век, славата се славела само преку ден. Во црквата се собирале верниците на божествената служба, а откако тоа ќе завршело, се одело на литија. Писателот Јаков Игњатовиќ, сеќавајќи се на литија во првите децении на 19 век, напишал: „Колку знамиња има! Па, сите чиновници, трговци, занаетчии се таму, шеесет жени излегуваат во јавност. Но, тоа не е се. Кој гледа сè, како секој гордо оди, како пее од срце, како гледа лево-десно, зарем некој неверник не би го исмеал тоа што го рекол или би покажал подбив. Тешко нему!“
Етнографот Милан Ѓ. Милиќевиќ напишал дека обично роднините и пријателите си доаѓаат непоканети на забавите. Посебно треба да се покануваат истакнати личности и кумови, а тие се нарекуваат „заслуг“ (на македонски – н.з.). Милиќевиќ советува да изберете кај кого ќе одите по слава, бидејќи народната поговорка вели: „Со богатите, за гласот, за сиромашните, за честа!“ Милиќевиќ вели дека „прославите порано се празнувале по три-четири дена, а славениците верувале дека ако сакаат да слават како што треба, треба да подготват што повеќе храна и пијалоци. Дури и да се продаде нешто од имотот или да се задолжи поради таа причина, само за гостите и гостите да бидат третирани што подобро. Се вели дека некогаш во Црна Гора толку многу се славеле празници што после нив славениците ќе паднале на просјачки стап.
Кога се приближуваше славата на свеќник, во неговата куќа почнуваа да се собираат гости од сите околни села, без разлика како се вика, каков роднина е. За цело време додека трае прославата, па и откако ќе помине, никој од гостите не ја напушта трпезата додека има леб. И кога ќе јадат и испијат сè од домаќинот, ги ставаа пушките на раменици и го оставаа домаќинот да мисли со што да ги нахрани децата. Така се одело од куќа на куќа додека принцот Данило, сакајќи да го спаси народот од голем трошок, издал наредба да се слави само еден ден, а секој што ќе преноќи во домот на славеникот мора да плати казна. од пет талери.
Познато е дека без оглед на времето, Србите не се откажале од своето христијанско име, дури и за време на Првата светска војна: на денот на нивната слава, војниците кршеле тврд војнички леб во рововите, палеле мали свеќи и го рецитирале тропарот. светителот.
Во средината на минатиот век, поради правилата воспоставени од комунистичката идеологија, некои славеле тајно, некои се одрекувале од своите светци, па наследниците сами ги избраа патроните што ќе ги слават и чија икона ќе ја запалат со кандило. Во деведесеттите години на 20 век, култот на славата се наметнува како задолжителен елемент на идентитетот, па дури и оние кои никогаш не славеле станале свеќници, така што денес некои имаат и повеќе од еден светец што го слават.
Во градовите, во една прилика во Белград од крајот на 19 век, забележува Милан Ѓ. Милиќевиќ, „навечер (ноќта пред прославата) речиси никој не оди, а на прославата и ручекот одат само оние кои се специјално поканети, други познаници доаѓаат само да им честитаат. Се служат (претпладне) со жито, слатко и вода, ракија, кафе и други деликатеси (суво грозје, бадеми, ротквица и сл.), а попладне: жито, вино, слатко и вода, кафе и слатки. Вториот ден нема гости, освен пристигнување на жени, особено од роднини, кои прехосдно не стигнаале да дојдат“. До Втората светска војна гостите се примале во една просторија од која се вадел мебел токму за таа прилика (во некои куќи имало просторија што се користела исклучиво за познати личности), а во неа столовите за гостите биле наредени до едни со други по ѕидовите. Гостите ги послужувала домаќинката или помладата женска членка на куќата така што одела од еден до друг гостин со голем плех на кој, на пример, се ставале мали колачи и така трипати. Кога гостинот бил послужен три пати, добрите манири му наложувале да си оди дома за да ослободи стол за следниот гостин.
До денес, главно се изгубени многу обичаи поврзани со празнувањето на Богојавление, па дури и дека домаќинот не смее да седне додека гори свеќата, а секој што ќе дојде до вратата мора да биде пречекан во куќата со трпение и многу љубов. Сè помалку има луѓе кои при честитањето на празникот на домаќинот се бакнуваат трипати при доаѓањето на прославата, а се повеќе доаѓаат по сама и ситни колачи. Домаќинките се докажуваа по бројот на солени и слатки ѓаконии, си разменувале рецепти и си помагале. Се знаеше која домаќинка витка најубава сарма, која најдобра пита, а која баклава. Домаќинот беше задолжен да го избере најдоброто печено месо или риба. Изработката на украси за славеничката торта бил особено радосен чин, во кој учествуваа и најмладите членови на семејството: се правеле плетенки, гулаби, крстови, гроздови, цвеќиња, лисја и разни украси што ја симболизирале семејната желба за здравје и благосостојба. Суштината на славата, хармонијата и заедништвото на семејството, денес понекогаш се губи пред разговорите за актуелните општествени настани. Денеска народот на Слава и честита како и сите други празници со слики, налепници и пораки на социјалните мрежи. Меѓутоа, ниту една од промените наметнати од времето и околностите не резултиралле со прекин на празнувањето на славата на крштевањето.
