Како пропадна партнерскиот капитализам на Вучиќ?
AЛЕКСАНДАР ЃОКИЌ
Пониската цена на рускиот гас ѝ овозможи на српската влада да привлече западен капитал и со тоа да го зајакне хибридниот режим. Сепак, наместо да склучи нов, Москва го продолжи стариот договор со Белград на крајот на минатиот месец, но само до крајот на септември, што е еден вид порака.
По шест месеци интензивни протести, режимот на Вучиќ полека останува без столчиња за седење. Откако Трамп одби лична средба со него, а шефицата на европската дипломатија, Каја Калас, рече дека ЕУ очекува истото од Србија како и демонстрантите, Вучиќ немаше друг избор освен да се сврти кон Москва. Тој отпатува на парадата на 9 мај, каде што не му беше дадено почесно место во првиот ред од дворската сала на Кремљ, но барем беше примен и не беше критикуван, што не може да се каже за третманот на Американците и Европејците кон него.
Руската идила, сепак, траеше само месец и половина. Од 16 април, кога руската ФСБ ги поддржа тврдењата на режимот дека звучно оружје не ги растерало околу 300.000 мирни демонстранти во Белград на 15 март, до 28 мај, кога руската служба за надворешно разузнавање го впери прстот кон Вучиќ, обвинувајќи ја Србија дека испратила „стотици илјади“ гранати во Украина. Оваа вистинска мала драма се одвиваше додека во задинаната Србија водеше преговори со Русија за нов договор за снабдување со руски природен гас.
„БУРАЗЕРСКА“ ПРИВАТИЗАЦИЈА НА НИС Сепак, потпишувањето на нов долгорочен договор не се случи. На 23 мај, Русија се согласи само да го продолжи стариот на краток рок, само за четири месеци. Гледајќи ја таа хронологија на настаните од 15 април до 28 мај, може да се заклучи дека Србија на Вучиќ сега е заробена помеѓу суровата незаинтересираност на Трамп, бирократските критики од ЕУ и руската гасна уцена. Граѓаните што ја сакаат слободата треба да бидат загрижени што домашниот режим се обрати кон рускиот тоталитаризам за помош, особено имајќи предвид дека стратегијата на Вучиќ беше да го одложи инфраструктурното поврзување на Србија со Бугарија и Романија како единствен начин за диверзификација на изворите на гас.
Зависноста на Србија од рускиот гас е наследство не само од Студената војна, туку и од оние што го приватизираа НИС преку меѓусебен договор со Кремљ, што беше во согласност со стратегијата на Германија во тоа време, чија индустрија зависеше од евтиниот руски гас. Во последната предвоена 2021 година, ЕУ купуваше 45 проценти од својот гас од Русија, додека Србија купуваше 89 проценти од своите годишни потреби од околу три милијарди кубни метри од рускиот Газпром. До 2024 година, Србија требаше да ја намали својата зависност од рускиот гас на околу 80 проценти, иако податоците за количините на увезен течен гас не се достапни.
Гасоводот „Турски поток“, кој е во функција од 2020 година, испорачува 12 милијарди кубни метри на Балканот годишно, од кои Србија добива две милијарди, а наплаќа транзит за 3,5 милијарди кубни метри за Унгарија. Стратешкото префрлување на Русија на „Турски поток“ ја заобиколи Украина, но исто така ја зајакна зависноста на Белград од Москва. Намалените испораки од страна на „Газпром“ во 2022 година за повеќе од 80 проценти предизвикаа најлошата енергетска криза во Европа од 1973 година, додека неутралноста на Србија обезбеди континуирано стабилно снабдување, по цена на политичка послушност.
И ГАСОТ ПОД ЦЕНА ИМА СВОЈА ЦЕНА Секој договор за гас што Србија го потпиша со Русија содржеше одредени политички обврски на Белград кон Москва. Договорот од 2008 година, поврзан со продажбата на 51 процент од Српската нафтена индустрија на „Газпром Нефт“, ги создаде темелите на зависноста од Русија. Потоа Русија го доби мнозинскиот удел во складиштето за гас во Банатски Двор, што значи дека Србија нема контрола дури ни врз сопствените резерви на гас. Од 2012 до 2021 година, „Газпром експорт“ и „Југоросгас“ ги покриваа сите потреби за природен гас на Србија. Шестмесечниот анекс од јануари 2022 година го проценуваше гасот што Србија го купуваше на 270 долари за 1.000 кубни метри, што е далеку под европските 700-1.000 долари во центарот TTF. Во мај 2022 година, тригодишниот договор ѝ обезбеди на Србија 2,2 милијарди кубни метри гас по цена од 300 до 420 долари, под цените во тоа време, кои се движеа од 1.200 до 1.400 долари.
Сегашната влада во Србија е заробена помеѓу острата незаинтересираност на Трамп, бирократските критики кон ЕУ и руската уцена за гас. Во исто време, невозможно е да се изгради демократија во Србија во услови на економска и ресурсна зависност од империјална Москва.
Овој договор, кој истече на 31 мај оваа година, беше продолжен со четиримесечен анекс до крајот на септември, со кој се испорачуваат шест милиони кубни метри дневно по цена од 290 евра за 1.000 кубни метри, што е за 25 проценти под пазарните цени од 360 евра. Евидентираните попусти за цената на гасот што Русија го резервира за режими блиски до Кремљ, ѝ овозможија на сегашната српска влада да привлече западен инвестициски капитал по преференцијални услови и со тоа од двете страни, и од Исток и од Запад, го зајакнаа хибридниот режим на Вучиќ до последниот бран протести.
КРАЈ НА БАЛАНСИРАЊЕТО Стратегијата на Вучиќ за експлоатација на Русија и Западот за да остане на власт почна да се урива во моментот кога Москва ја напушти рамката на системот на меѓународни односи по Студената војна и се впушти во авантурата за прераспределба на моќта во Европа. Времетраењето на договорот со Русија од четири месеци сведочи за фактот дека Кремљ сега сака да го направи Вучиќ послушен играч на Балканот, по неуспешното преземање на власта во Романија и Молдавија. Домашниот режим не е во можност да го исполни ова, бидејќи, во однос на трговијата, речиси целосно зависи од соработката со Европа. Со годините опортунистичко балансирање заврши со рускиот експанзионизам и падот на натрешницата, што претставуваше симболичен пад на партнерскиот („буразерски“) капитализам на Вучиќ.
Стратегијата на ЕУ има за цел целосно елиминирање на увозот на руски гас до 2027 година и досега, со купување течен гас од САД, Катар, Норвешка и Азербејџан, успеа да го намали уделот на рускиот гас на својот пазар од 45 на осум проценти. Инвестиции од 10 милијарди евра во терминали за течен гас (Александрополис во Грција, Крк во Хрватска) и интерконекции (IGB помеѓу Грција и Бугарија, BRUA помеѓу Романија и Бугарија) воспоставуваат „вертикален гасен коридор“ на Балканот, обезбедувајќи 10 милијарди кубни метри неруски гас. Зависноста на Србија од руски гас е спротивна на тие цели на ЕУ, а Русија може да ги намали испораките на гас во секое време ако повеќе не ѝ се допаѓаат политиките на Белград. Кремљ се однесуваше вака насекаде, од Молдавија до Германија.
ПОГОЛЕМА ЗАВИСНОСТ ОД СОСЕДИТЕ За да се извлече од стапицата што режимот ја подготви за сопствената земја, Србија мора да го зголеми увозот на гас од Азербејџан на 1,2 милијарди кубни метри, да обезбеди една милијарда кубни метри течен гас преку Грција, да го користи романскиот извоз, да ги прошири капацитетите за складирање на гас и да се придржува кон политиката на демонополизација на гасот предводена од ЕУ. Во спротивно, ризикува да остане единствената земја на Балканот што Русија може да ја уценува. Ова не е само економско прашање, бидејќи Русија остана единствениот сојузник на хибридниот режим во Србија за време на масовното граѓанско востание. Невозможно е да се изгради демократија во Србија во услови на економска и ресурсна зависност од империјална Москва.
Откако Русија започна отворена војна со Украина, со што ја заврши посредничката фаза што траеше од 2014 до 2022 година, Србија беше принудена да ги забрза процесите на инфраструктурно поврзување со своите источнобалкански соседи. Во декември 2023 година беше завршена изградбата на интерконекторот Србија-Бугарија. Во септември 2024 година, нашата земја потпиша договор со азербејџанската државна нафтена компанија СОКАР, која обезбедува 400 милиони кубни метри гас годишно. Покрај тоа, може да купи 300 милиони кубни метри течен природен гас годишно од грчкиот терминал во Александрополис, но високите трошоци ја намалуваат профитабилноста на оваа рута. Планираните интерконекции со Романија (поврзување на Мокрин со гасоводот BRUA) и Северна Македонија се закажани за 2027 година и би можеле да овозможат проширени испораки на азербејџански и течен природен гас од други извори, но нивните капацитети, без понатамошно проширување, не можат да ги заменат руските испораки. Соседните земји напреднаа многу подалеку на патот на диверзификација на изворите на гас. Бугарија црпи 50 проценти од своите потреби од 3,4 милијарди кубни метри од неруски извори. Романија увезува само 15 проценти од својот гас од Русија, иако има значително домашно производство кое ги задоволува повеќето од нејзините потреби. Хрватска покрива 80 проценти од своите потреби преку терминалот за течен гас на островот Крк. Дури и Унгарија, и покрај добрите односи меѓу Виктор Орбан и Путин, го намали уделот на рускиот гас на 60 проценти.
Бидејќи гасната политика е прашање на долгорочна стратегија, а во Србија има сè погласни барања за распишување вонредни парламентарни избори, треба да се обрне внимание и на проблемот што режимот на Вучиќ намерно го избегнуваше со години, сакајќи да ја обезбеди поддршката од Русија за сопствен опстанок на власт.
