Глобалните бранови на стагфлација се посилни во помалку развиените отколку во развиените земји. Посебно се погодени најсиромашните, а се проценува дека во 2022 година, поради поскапувањето на храната и енергијата, бројот на луѓе кои живеат во екстремна сиромаштија ќе се зголеми за 263 милиони. Реално, во 2022 година просечната месечна плата во целиот свет паднала, а најмногу во Источна Европа за 3,3 отсто
ОГЊЕН РАДОЊИЌ
По краткото одморање, стравувањата од претстојната криза повторно се зголемуваат. Во 2020 година, светската економија се соочи со сериозен застој како резултат на пандемијата. Илјадници милијарди долари од потенцијалното производство се изгубени поради огромниот број заразени и мртви, нарушување на синџирите на снабдување, пропаѓање на превозот преку Атлантикот и Пацификот и привременото затворање (заклучување) низ целиот свет. Неминовно дојде до значителен пад на производството и зголемување на невработеноста.
По краткорочната епизода на оптимизам во втората половина на 2021 година, поради сузбивањето на пандемијата и релативно зачуваниот број работни места, преку примена на мерки за фискална поддршка и експанзивна монетарна политика ширум светот, во февруари 2022 година беше објавен нов шок – војната во Украина, која ги отфрли надежите дека значителен дел од транзиторните рецесиски и инфлаторни ефекти ќе испари и дека светот ќе се врати на патеката на раст од периодот пред пандемијата. Постојано, втората половина на 2022 година забележа забавување на економскиот раст, а прогнозите за 2023 година се мрачни, како што може да се види во инфографикот број
Стравувањата од пандемија се заменети со стравови од стагфлација – комбинација од низок економски раст, зголемена инфлација и невработеност.
Многу автори и меѓународни институции, вклучително и ММФ и Светска банка, предупредуваат дека сè потсетува на стагфлациската епизода од 1970-тите, кога земјите од ОПЕК значително ја намалија понудата на нафта во два наврати и со тоа предизвикаа шок на страната на понудата – прво четирикратно, а потоа и повеќе од двојно зголемување на цената на нафтата, што доведе до глобален пораст на цените и последователна рестриктивна монетарна политика на американската ФЕД, пад на економската активност и голема должничка криза во земјите во развој.
Стагфлација во 1970-тите: Првиот нафтен шок се случи во 1973-1974 година. кога под дејство на картелизација (пад на производството) на земјите-членки на ОПЕК, цената на нафтата се зголеми за четири пати. Како резултат на тоа, и другите цени се зголемија во развиените земји (ДЦ), додека земјите во развој (ДЦ) се соочија со зголемување и на инфлацијата и на дефицитот на тековната сметка. Тогаш се активираше маѓепсаната спирала – земјите од ОПЕК се стекнаа со огромни суми долари продавајќи нафта по повисоки цени и ги насочија преку американски финансиски посредници во ЗВР 9земји во развој), кои викаа за заемите неопходни за финансирање на растечкиот дефицит на тековната сметка. Дополнително, поради рецесијата што го зафати светот по тој нафтен шок, значително паднаа цените на земјоделските производи и минералите – производи кои го сочинуваа јадрото на извозот на ЗВР кои не произведуваат нафта, па нивниот трговски дефицит од 1973 до 1975 година се зголеми. од осум на 31 милијарда долари.
Второто значајно зголемување на цената на нафтата во истата деценија се случи од крајот на 1978 година до октомври 1980 година, кога цената се зголеми повеќе од двојно. Слично како и претходниот, вториот нафтен шок дополнително ја запали глобалната инфлација, ги зголеми дефицитите на тековната сметка на ЗВР, а со тоа и нивната потреба од нови заеми.
Со цел да се запре инфлацијата во САД, која во март 1980 година изнесуваше 11,4 отсто, ФЕД значително ја зголеми референтната каматна стапка во средината на таа година, од 11 на 20 отсто, што доведе до пад на инвестициите, производството и вработеноста. Во развиените земји се случи рецесија, која имаше негативно влијание врз извозот на земјите во развој и условите за тргување на нивните производи, додека растот на каматните стапки и јакнењето на доларот дополнително ја загрозија нивната должничка позиција, бидејќи, нивните камати меѓу 1978 и 1981 година речиси тројно се зголемија, од 15,8 на 41,1 милијарди долари годишно.
Намалениот извоз, влошувањето на условите за размена и растот на цените на увезените енергетски производи дополнително ја влошија нивната тековна сметка и ја зголемија потребата за нови задолжувања, но под далеку понеповолни услови. Дополнителна отежнувачка околност беше забрзаното бегство на капиталот од јужноамериканските земји поради уверувањето на локалните компании дека курсевите на локалните валути се преценети и дека нивното слабеење е неизбежно. Според проценките на Светска банка, меѓу 1979 и 1982 година, од Мексико, Аргентина и Венецуела биле извадени 70 милијарди долари, па тие земји продолжиле да се задолжуваат, пред се за сервисирање на постоечките долгови и одржување на високо ниво на потрошувачка. За тие четири години долгот на јужноамериканските земји се зголеми повеќе од двојно, од 159 на 327 милијарди долари.
Во март 1981 година, Полска побара одложување на сервисирањето на долгот. Во март 1982 година, со истиот проблем се соочи и Унгарија, која побара краткорочна помош за да ги надмине доцнењата во отплатата на доспеаниот долг. Конечно, должничката криза експлодираше во август 1982 година, кога мексиканскиот министер за финансии ги информираше ФЕД, американското Министерство за финансии и ММФ дека Мексико не може да го сервисира својот долг од 80 милијарди долари, кој главно беше во американска валута. Веќе следната година, 40 земји во развој се соочија со истите проблеми, од кои 27 веќе влегоа или се подготвуваа за програма за реструктуирање на долгот од 239 милијарди долари. Дури 74 отсто од таа сума или 176 милијарди долари бил долгот на 16 земји од Јужна Америка, меѓу кои убедливо најголеми должници биле Мексико, Венецуела, Бразил и Аргентина.
На решавањето на тој проблем му се пристапувало погрешно, бидејќи до 1989 година парискиот клуб, ММФ и Министерството за финансии на САД сметале дека тие земји не се несолвентни, туку дека имаат проблем со ликвидноста, па заедно со репрограмирање на долговите, инсистирале на рестриктивни економските политики со цел привлекување нов доверител. Поради погрешната терапија, јужноамериканските земји претрпеа тешки последици – падот на производството беше проследен со хиперинфлација и остра депрецијација на локалните валути, а со оглед на тоа што нивните долгови беа доминантно деноминирани во долари, ова дополнително го зголеми учеството на долгот во нивниот БДП. Сето ова бараше од нив значително да го намалат дефицитот на нивните тековни сметки, па така од 1981 до 1985 година медијалниот дефицит падна од седум на 1,7 отсто од БДП, по цена на значително намалување на увозот, потрошувачката и инвестициите, што значително го загрози економскиот раст .
Дури во 1989 година излезе на сцена планот на американскиот министер за финансии Николас Брејди, кој се фокусираше на проблемот на несолвентност, преку олеснување – простување на дел од долгот врз основа на камата и/или главнина, замена на долгот со акции (долг-капитал свопови) и издавање на излезни обврзници. Дури во 1993 година, по повеќе од една деценија, БДП по глава на жител на јужноамериканските земји во развој го достигна нивото пред кризата, поради што тој период се смета за нивна „изгубена деценија“.
Очигледно е дека денес има многу сличности со кризните 1970-ти, но има и значителни разлики, кои ја прават сегашната ситуација многу покомпликувана.
(продолжува)
