Слично како и во 1970-тите, шок од страната на понудата е причина за денешната глобална инфлација од 9,8 проценти, што не е забележано во последните 20 години
OГЊЕН РАДОЊИЌ
Во 15 развиени и 78 земји во развој и брзорастечки економии, инфлацијата е повисока од пет проценти, а во 43 проценти од светските економии е над 10 проценти, со фактот дека постојат значителни разлики меѓу самите развиени земји – Канада ( 6,8), САД (7,1) и ЕУ (11,1), вклучувајќи ги и самите членки на ЕУ – Франција (6,2), Германија (10), Италија (11,8), од една страна Полска (17,5), Естонија (21 , 3), Летонија (21,8), Унгарија (22,5) и Литванија (22,9) од друга страна.\
КОИ СЕ РЕКОРДЕРИТЕ НА ИНФЛАЦИЈАТА Азиските економии засега успешно се спротивставуваат, а инфлацијата е особено ниска во Индонезија (5,4), Јапонија (3,8), Саудиска Арабија (2,9) и Кина, каде што е само 1,6 отсто. Во брзорастечките и земјите во развој таа во просек е на повисоко ниво, а во дури 12 економии е повисока од 40 проценти. Инфлацијата е трицифрена во пет земји, во Зимбабве 244 отсто, Венецуела 156, Либан 142, Сирија 139 и Судан 103 отсто.
Земјите кои се нето увозници на енергија и/или храна и географски се подалеку од местото на производство (склопување) на финалните производи (главно во Азија), се разбира, се под посилно влијание на инфлаторните притисоци. И денес, како и во 1970-тите, причината за глобалната инфлација е претежно на страната на понудата, но сега изворите се многу поразновидни, а со тоа и поопасни во споредба со нафтените шокови од пред половина век.
ТЕСНИ ГРЛА Се појавија тесни грла во синџирите на производство и снабдување помеѓу производителите и нивните добавувачи. Во очекување на бавно закрепнување, многу компании за време на пандемијата значително ги намалија нарачките за влез, залихите и инвестициите, што за време на закрепнувањето на светската економија во 2021 година доведе до недостиг и, следствено, до зголемување на цените на увозните производи. Нарушувањата во снабдувањето беа проследени со прекини во транспортот – пристаништата каде што требаше да се истовари стоката беа пренатрупани, а пристаништата каде што стоката беше натоварена немаа доволно контејнери кои беа заглавени на дестинациите за истовар. А потоа сето тоа беше проследено со пораст на цената на нафтата, што ги зголеми трошоците за транспорт, вклучувајќи ги и цените на стоките што се транспортираат.
Рекордно скапи енергетски производи: По значителниот пад среде пандемијата, во втората половина на 2021 година, поради закрепнувањето на побарувачката на домаќинствата и економијата и недоволното производство на електрична енергија од обновливи извори, цените на енергетските производи (и базичните метали) значително се зголемија.
Закрепнувањето на побарувачката беше проследено со војната во Украина, која дополнително ги наруши синџирите на снабдување и влијаеше на дополнително значително зголемување на цените на енергијата и храната. Цената на суровата нафта (просечни цени од три точки – Dated Brent, West Texas Intermediate и The Dubai Fatex) порасна во просек за 135 отсто во 2022 година во споредба со 2020 година, а природниот гас (просечни показатели за цените во САД, Јапонија и Европа) во август Во 2022 година, таа беше речиси 800 отсто повисока отколку во 2020 година. Европа беше особено погодена од овие скокови на цените на нафтата и гасот, бидејќи 47 отсто зависи од рускиот гас и 27 отсто од руската нафта. Така, на пример, цената на граничната цена на рускиот природен гас на германски јазик од 2020 до 2022 година се зголеми за неверојатни 1.400 проценти.
ЦЕНИТЕ НА ХРАНАТА По краткорочниот пад во 2020 година, цените на храната закрепнаа во 2021 година поради зголемената побарувачка и намалувањето на производството предизвикано од климатските промени. Војната во Украина дополнително ги наруши веќе нарушените синџири на снабдување, особено за пченица, пченка и сончогледово масло, бидејќи, во 2019 година Украина беше најголем (46 отсто), а Русија втор (23 отсто) извозник на сончогледово масло во светот, а две земји во светот извезуваат пченица со повеќе од 25 отсто, а покрај тоа, Украина е четвртиот светски извозник на пченка (13 отсто од светскиот извоз).
Дополнително, Русија и Белорусија (исто така под санкции) се меѓу најголемите производители на ѓубрива во светот, чие производство во голема мера се заснова на употреба на природен гас. Поради драстичното зголемување на цените на бензинот и западните санкции за извозот од Русија и Белорусија, цените на ѓубривата скокнаа за 230 отсто од 2020 до 2022 година. Следствено, поради недостигот или немањето пари за купување ѓубрива, приносите во земјоделството беа значително намалени. Не и најмалку важно, плашејќи се од недостиг за домашни потреби, Русија го ограничи, а Кина го забрани извозот на ѓубрива. Покрај тоа, Русија го забрани извозот на пченица во поранешните советски републики. Како одговор на оваа руска одлука, Казахстан го ограничи извозот на пченица, додека Индија го забрани извозот поради екстремно сушната година. Така, од 2000 година до сега, резервите на жито во брзорастечките и земјите во развој предводени од Индија и Кина се зголемени повеќе од двојно. Неминовно, преку нови пореметувања на страната на понудата, поскапувањето на енергенсите, а со тоа и транспортот и производството на вештачки ѓубрива, забраните и ограничувањата на извозот на пченица и значителното акумулирање на залихи на жито, значително се зголемија цените на храната. Во споредба со 2020 година, сојата поскапела за 36 отсто, пченката за 65 отсто, а пченицата за 48 отсто. За две години, индексот на цените на стоките и пијалаците се зголеми за 43 отсто, индексот на цените на житариците пченица, пченка, ориз и јачмен за 72 отсто, а индексот Композитен
МОНОПОЛИЗАЦИЈАТА НА ПАЗАРОТ За време на пандемијата, големите производители ја искористија можноста да ги подигнат цените на нивните производи на ниво кое не беше оправдано со зголемувањето на цените на влезните производи што се случи поради тесни грла и нарушувања во транспортот и дистрибуцијата. Тоа го поткрепува и фактот што во САД, во вториот квартал на 2021 година, корпоративните профити по платени даноци достигнаа рекордна сума од 1.760 милијарди долари, по големиот пад за време на епицентарот на пандемијата, кога тие изнесуваа 751 милијарда во вториот квартал од 2020 година. Другата страна на медалот е дека профитните маржи на корпоративниот сектор во САД од 14,8 отсто во јули 2021 година достигнаа рекордна сума од крајот на Втората светска војна, кога беа 15,2 отсто на 1 април 1947 година. Ситуацијата е споредлива, бидејќи по Втората светска војна, корпорациите со пазарна моќ ги користеа тесните грла за да ги зголемат цените на своите производи, а со тоа и нивниот профит. Во текот на 2021 година, номиналната добивка на американските нефинансиски корпорации се зголеми за 35 отсто, што беше многу побрз раст од растот на платите (10 отсто) и инфлацијата (6,1 отсто). Речиси 100 американски корпорации со јавно тргување забележаа 50 отсто поголем профит во 2021 година отколку во 2019 година.
СТРАТЕШКО ПОЗИЦИОНИРАЊЕ Домашните фирми ги зголемуваат своите цени како одговор на зголемувањето на увозните цени на нивните странски конкуренти. На пример, доколку поскапе увозното млеко, домашните производители ќе ја искористат ситуацијата и ќе ги зголемат цените на млекото. Во Америка, се проценува дека околу 30 отсто од увозната инфлација може да се припише на оваа стратешка позиционираност на домашните производители.
НЕОДРЖЛИВ РАСТ НА ДОЛГОТ Според рецепт сличен на оној од 1970-тите, централните банки на развиените земји, првенствено на САД, избраа недискриминирачка рестриктивна монетарна политика за борба против инфлацијата – зголемување на референтните каматни стапки, како што може да се види од инфографикот број 3 и заострување на квантитативното олеснување (квантитативно олеснување), односно намалување на купувањето на долгорочни државни и други должнички финансиски инструменти како што се хипотекарните обврзници. Последиците се познати – пораст на каматните стапки и јакнење на доларот, па индексот на доларот (The Dollar Index), кој го следи движењето на САД во однос на кошница валути (евро, јени, фунта, канадски долар , шведски круни и швајцарски франци) во 2021 и 2022 година се зголемија за повеќе од 15 проценти. Секако дека јакнењето на доларот има огромни реперкусии за глобалната економија, бидејќи близу 60 отсто од светските девизни резерви се во долари. Освен во Европа, каде околу 20 отсто од извозот се фактурира во долари, 79 отсто од остатокот од светот, без САД, извозот се фактурира во американска валута. Дополнително, во земјите кои произведуваат околу половина од светскиот БДП, домашната валута е врзана за доларот, вкупните доларни средства на банките кои не се во САД се околу 14.000 милијарди долари, а околу 60 отсто од нивните девизни побарувања и 50 отсто од обврските се деноминирани во долари. Затоа и многу брзорастечки и земји во развој мораа да ги зголемат референтните каматни стапки – Аргентина за 14, Гана за повеќе од шест, Чиле за пет и Бразил за четири процентни поени во 2022 година – за да се ублажи депрецијацијата на нивните валути и одливот на капиталот. . Проблемот е што и пред избувнувањето на пандемијата, тие беа презадолжени и нивната состојба дополнително се влоши по пандемијата и војната во Украина.
Имено, по финансиската криза од 2008-2009 година, развиените земји во координација со ММФ и Светската банка, плашејќи се од претстојната длабока рецесија, започнаа релаксирана фискална и монетарна политика на ниски каматни стапки и пумпање ликвидност во банкарските и небанкарските финансиски посредници. Ваквиот амбиент беше поволен за зголемено задолжување на неразвиените земји, но и за шпекулантите кои заработуваат од искористување на каматните разлики (carry trade) на долгот на развиените и помалку развиените земји. И има невиден раст на вкупниот долг, и јавниот (државен) и приватниот (домаќинството и деловниот), кој се зголемува од 214 на 263 отсто од глобалниот БДП од 2020 до 2020 година, што значително ја зголемува веројатноста за појава и потенцијалната моќност на влијанието на финансиска криза во времето што доаѓа. Дотолку повеќе што моторот на овој раст на долгот беа помалку развиените земји, чиј долг во тој период речиси двојно се зголеми – од 118 на 205 отсто, а во развиените земји се зголеми од 264 на 302 отсто од БДП. Колку за споредба, на почетокот на Големата должничка криза, во 1982 година, глобалниот долг беше 136, а долгот на земјите во развој беше 76 отсто од БДП. Иако кај нив доминантен е приватниот долг, загрижувачки е тоа што во 2020 година, за само една година, нивниот јавен долг се зголеми за девет процентни поени, на 67 отсто од БДП, што е најбрзиот годишен раст во последните три децении. Дополнително загрижувачки е што јавниот долг е зголемен во четири петтини од помалку развиените земји, а речиси во секоја третина е зголемен за најмалку 20 процентни поени од БДП. За жал, нивната позиција дополнително се влоши во 2021 година, бидејќи тие придонесоа повеќе од 80 отсто во растот на глобалниот долг за 10.000 милијарди долари и се приближуваат до границата од 100.000 милијарди долари. Сега тие земји сочинуваат речиси една третина од 303.000 милијарди долари јавен долг на сите земји во светот.
