Последниот добитник на НИН-овата награда за роман, доделена по 70-ти пат опишува злостор од минатото, сторен кога имал 13 години. Но тврди – нема невини!
Тоа што во историјата на наградата НИН влезе како јубилеен 70-ти добитник и што стои на линија со великаните на српската литература, го направи одговорен, но и возбуден. Жирито за книжевна критика го прогласи вториот роман на бањалучкиот писател Стив Грабовац за победнички, „По забавата“ (издание од Имприматур) за најдобро напишано дело во 2023 година во многу силна конкуренција, во која беше вклучен и Владимир Пиштало за „Песма и три света“ (Агора) , Срѓан Срдиќ за „Автосекција“ (Партизанска књига), Љубомир Кораќевиќ за „Во земјата на Фрање Јосиф“ (КОВ) и Владан Матијевиќ за „Пакрац“ (Лагуна), кој доби два гласа против победничката тројка во последниот круг.
Во одлуката се наведува дека „По забавата“ е роман „со концизен, стилски разновиден израз, во кој е запечатена „мелодијата на нашите исчезнувања“, сложена структура, од чии временски искривувања и дисконтинуитети, од празнините и елипсите на меморијата, се појавува сликата на тишината“. Како што беше оценето, „во него нараторот бара заборавени и напуштени деца низ огледалото на траумата на прескокнатата генерација“.
Како и вашиот претходен роман, така и овој се занимава со изгубената генерација, но повеќе од тоа, „По забавата“ е првенствено за загубата. Колку е тешко емотивно да се помине низ сите приказни што ги напишавте во романот?
– Воопшто не беше лесно. Денес пишувањето често се користи како терапија. Но, тоа не е моја литература. Не би го нарекол афтер парти терапија, туку гребење на раните. И копањето на тие стари рани доведува до уште подлабоки, кои дополнително се „заразуваат“ и предизвикуваат поголем проблем. Да се пишува за трауми, кои имаат и нешто лично во себе, е голем предизвик. Отсекогаш верував дека литературата мора да оди длабоко во длабочините на темнината и темнината, во сферите на внатрешните превирања и борба. Затоа што ако литературата не го прави тоа, тогаш не знам која е нејзината поента. Беше тешко, но тоа е единствениот предизвик кој се исплати веќе во процесот на пишување.
Зошто таа тема?
– Темава е нешто што ме прогонува со години. Тоа злосторство што го опишувам во романот навистина се случи. Првото нешто што за мене како човек беше изненадувачки и неверојатно беше фактот дека такви работи воопшто можат да се случат – дека некој ладно, без тронка совест, убива напуштени деца на најбрутален можен начин, и тоа од домовите, кои од самиот почеток немале никакви шанси да преживеат. Тогаш, дури и кога се дозна за тоа злосторство, тоа не беше интересно за ниту една од поранешните завојувани страни, бидејќи тоа им се случуваше на деца кои веќе беа одбиени и не припаѓаа на никого, немаа никаква врска со војната, туку беа жртви на трговија со органи. Тие деца се оставени да бидат заборавени, дури и во нивната сопствена смрт. Не можев да го помирам тоа сознание во себе. Како е можно да игнорираме дека се случиле такви работи? Можеби човечката природа е да ги игнорира таквите факти, но наспроти тоа е книжевниот процес, кој го прави токму спротивното.
А тој процес, како што и самиот кажа, вклучува „копање по раните“. Има многу незалечени „рани“ од минатото. Што нè учат тие „рани“ во сегашноста?
Тие нè учат да одиме во сосема спротивна насока на цивилизацијата. Одиме во Суноврат. Ништо не научивме. Има еден банален пример. Пред војната луѓето инвестираа многу во имот, во се што имаа, а потоа дојде некој и со еден потег кибрит запали се. И никој ништо не научи од тоа. Тоа е како да се обидуваме да одиме кон заборав. Од една страна, ова е разбирливо. Тоа заборавање е природна работа. Ако поминат неколку генерации од, да речеме, Втората светска војна, не можеме да ја разбереме тежината на тој настан. Факт е дека така функционираат луѓето. Решението за огромното мнозинство на проблеми лежи во фактот дека треба да почнеме да размислуваме за друго човечко суштество. И ништо друго.
Романот започнува со криминална приказна, но не дозволивте да се лизне во жанровски роман. Наместо истрага, добиваме приказна за неможноста на создавањето, пишувањето во нејзините многубројни форми. Како дојдовте до таква постапка?
– Долго време ме вознемируваше темата на тоа злосторство. Но, требаше време да се дојде до ваква книжевна процедура. Најпрво сакав да напишам книга за самото злосторство, но потоа сфатив дека немам морална сила во мене да се занимавам со таа приказна. Се истражував себеси, истражував како всушност би го напишал. И така, имаше тој обид за пишување, што е клучната линија на романот. Затоа што се дистанцирам од тоа да можам да му објаснам некои работи на читателот, затоа што не знам колку добро би можел да ја пренесам природата на кривичното дело. Така, на крајот сè се сведува на обидот. Не сакав да се фокусирам само на криминалот. Ниту на кој било друг сегмент од романот.
Дали воопшто е можно да се објасни природата на злото?
– Не знам дали е можно, но мислам дека тоа е добра работа и задача што треба да ја завршат писателите и уметниците. Злото секогаш се спротивставува на доброто. Се состои од разни видови патологии, кои ни науката не може да ги објасни. По Втората светска војна, не можеше да се замисли дека повторно ќе дојде време луѓето да градат кампови и да убиваат други луѓе. За мене како граѓанин пред се е несфатливо и неразбирливо дека едно човечко суштество може на најбрутален начин да измачува и убива друго човечко суштество. Не е важно на која позиција биле и зошто. За жал, бевме сведоци на тоа за време на војната во поранешна Југославија, каде што имаше неверојатен број брутални злосторства. Ова се неодговорени прашања.
Дали ние денес страдаме за гревовите на другите, поради брутално убиените, дури и заборавените, мачениците, исчезнатите?
– Ако веруваме во некоја универзална правда, тогаш нема невини. Во мојот роман на нараторот навистина му го дадов моето име, но се препуштив на сосема поинаков лик, токму затоа што не чувствувам чиста совест. Кога се случи конкретното злосторство, кое го опишувам во романот, имав 13 години и никако не можев да влијаам на тој настан. Но, тоа не значи дека сум помалку виновен! И не можам да имам чиста совест дека некакви будали, и тоа само поради парите кои подоцна се потрошиле којзнае на што, а веројатно за ништо паметно, ги убиле децата и им ги извадиле органите. Во текот на пишувањето, кај мене се разви дека мојата совест не може да биде мирна, без разлика што не можам да учествувам во случајот.
Интересен е ставот на заедницата против која е извршено злосторството во тие години, кое падна во заборав, бидејќи како што велите, тоа не припаѓало на ниту една од трите завојувани страни, ниту самото злосторство било директно поврзано со војната. што се случуваше во тоа време. Таа ромска микрозаедница, тоа малцинство, сепак, раскажува голема приказна за неможноста да се преживее во еден историски момент. Дали сметате дека за да се пристапи што пообјективно на ваква тема, потребна е временска дистанца, за да може подобро да се види траумата?
– Тоа беше апсолутно неопходно. Тоа е многу важно. Повеќето писатели не можеа да се справат со бројни злосторства толку рано. Многу работи не беа јасни во тие први години по војната, едноставно не се кристализираа. Во тие 90-ти, дури и во 2000-тите, националистичката литература беше доминантна на сцената. Ако некој сакаше да каже нешто на поинаков начин, тој едноставно не беше подобен. Мојата приказна нема никаква врска со актуелната политика или со тогашната политика. Но, тоа време беше многу важно, бидејќи, со него многу приказни созреваат до тој степен што дури тогаш може да се пишуваат и зборуваат за нив. Затоа што кога ќе ги видите од доволно голема далечина, дури тогаш можете да се соочите со нив. Одамна се обидов да напишам приказна за тоа злосторство, но едноставно не можев. Не можев да го разберам правилно и не знаев како да ја пренесам таа приказна некому. Но, кога помина одреден временски период, сè стана многу појасно.
Стево Грабовац, писателот, во романот се оградува од Стив Грабовац. Колку тој навистина се разликува од вас, особено во односот со татко му и целата паралелна приказна за него?
– Стево е Стево и во романот и во реалноста. Но, да не расипам, тој другиот лик во романот има многу повеќе мои карактеристики. Читателите веќе ќе видат дека ова е мојата втора шанса. Многу од нив се засноваат на вистински настани што ми се случија. Имам многу јас во тој роман, но многу е и измислен. Ликот на татко ми навистина се заснова на личноста на татко ми. Има една работа во врска со таа лична историја, затоа и не доаѓаме до никаков заклучок. Затоа што на крајот, не сум ни сигурен што од таа историја е вистина и што е измислено.
Има еден куп легенди за таткото, за кои мојот херој на почетокот на приказната мисли дека се тоа само измислици, но набрзо излегува дека реалноста е многу почудна, што дополнително го наведува да се посомнева дека не знае што е вистината. а што е лага. Татко ми беше офицер на ЈНА, човек кој ги истражуваше воени злосторства, беше во логор, поет во подготовка, пишуваше разни молби до себе и до другите луѓе, беше фасциниран од машина за пишување што наводно ја добил од Моша Пијада, што е апсолутно невозможно да се утврди дали е вистина или не. На крајот, сето тоа се сведува на легенда, која дојде од некаде. До тој степен, фигурата на татко ми останува заматена, како во мојот живот, така и во романот.
А кои се другите ликови?
– Многу од нив се измислени, но главно се базираат на луѓе кои поминале низ мојот живот. Не пишувам документарна проза, па воопшто не се трудев некои работи да ги прикажам на релевантен, детален и прецизен начин. Одредени делови од романот се обележани со годините во кои се одвива дејството. Но, и тие години не одат линеарно, туку заплетот циркулира од еден период во друг, што на книгата ѝ дава документарец. Но, кога се обидов да се сетам кога започнаа тие приказни за масовната гробница, не можев да ги одредам до точно време. Со овој факт беа измислени податоци за годините и времето. Така е и со ликовите. Многу често, тие се портрети на одредени групи на личности.
Приказната за мачката која ја чувала мајка ти е исто така многу потресна. Како приказната за загубата на животното, а подоцна и на мајката, да стана парабола за цело изгубено општество, систем, заедница?
– И таа приказна се заснова на вистината. Љубовта што ја добиваме од животните се знаци покрај патот, затоа што можеме само да го толкуваме она што ни го кажуваат животните. Мачките се особено познати по ова, бидејќи, секоја има свој карактер. Секој се однесува на свој начин. И тој однос помеѓу мајката и мачката беше предизвик за мене да го пренесам во романот. И секако, низ таа приказна се гледа многу поголема загуба. Низ тие приказни се проткаени неколку параболи, кои мене лично ми беа важни. Состаноците на луѓе од иста генерација покажуваат колку ние всушност загинавме, и буквално и преносно. Од една страна се изгубивме со расфрлање по светот, а од друга веќе не сме тоа што бевме. Така, егзекуцијата во светот станува парабола за егзекуција во себе.
На неколку места зборуваш за митови кои не издале, односно станале пародија на самите себе, како ЈНА на пример. Што сметате за „пропуст на системот“ денес?
– Клучната грешка е што еден поединец се обидува да се стави себеси во центарот на универзумот. Не сум поканет да зборувам за системот и општеството, бидејќи не верувам дека има чесна политика. Не постои месија кој ќе дојде и ќе исправи се. Значи има безброј грешки. Повторно, не верувам дека луѓето кои влегуваат во политиката дошле таму со некоја лоша намера. Дури и за повеќето мислам дека имаа одлични идеи и големи планови. Но, системите се предмет на корупција и криминал, на кои ние не можеме да влијаеме. Денес, имаме општество со брзо темпо, свет во кој секоја вест трае пет минути, а секој може да биде центар на светот во одреден момент. Секој може да биде литературен критичар, да речеме. Секој може да биде што било. Добивме слобода на говор, што не значи апсолутно ништо. Затоа повеќе ме интересира прашањето што можеме да промениме. Можеме ли да мислиме на некој друг освен нас самите? (продолжениетѕо прочитајте го на линкот https://www.nin.rs/kultura/vesti/44744/stevo-grabovac-dobitnik-nin-ove-nagrade-potez-sibicom-moze-opet-da-upali-sve)
- .
