ФАТМИР БЕСИМИ
Доаѓаме до прашањето помеѓу чеканот и наковалната – стимул и фискална консолидација, во колкава мера и до кога. Кој е прагот на долгот кој нема да го загрози растот?
Во 2020 година светот го забележа најголемиот едногодишен пораст на долгот од Втората светска војна наваму. Светот беше погоден од глобална здравствена криза и длабока рецесија. Како резултат на намалените приходи и зголемените расходи, глобалниот долг се зголеми на 226 трилиони американски долари, или според податоците на ММФ глобалниот долг порасна за 28 процентни поени на 256 отсто од БДП, во 2020 година. Значаен дел од ова зголемување отпаѓа на јавниот долг, со оглед дека глобалниот јавен долг порасна на рекордни 99 отсто од БДП. Зголемувањето на јавниот долг е особено забележливо кај напредните економии, каде тој порасна од околу 70 отсто од БДП во 2007 година, на 124 отсто од БДП во 2020 година. Растот на фискалните дефицити се должеше на остриот пад на буџетските приходи поради рецесијата, а воедно и растот на расходите поради опсежните фискални мерки за справување со здравствената и економската криза. Глобалниот јавен долг во 2020 година се зголеми за 19 процентни поени од БДП, или за исто ниво како за две години за време на глобалната финансиска криза, во текот на две години: 2008 и 2009 година. Економиите во развој, иако учествуваа со помал придонес во растот на вкупниот долг за време на пандемијата, исто така се соочија со покачен долг, пред се поради високиот пад на номиналниот БДП.
Приватниот долг, скокна за 14 процентни поени од БДП во 2020 година, или речиси двојно повеќе во однос на глобалната финансиска криза, одразувајќи ја различната природа на двете кризи. За време на пандемијата, владите и централните банки поддржаа понатамошно задолжување од приватниот сектор за да помогнат во заштитата на животите и стандардот, додека за време на глобалната финансиска криза, предизвикот беше да се ограничи штетата од прекумерно искористениот приватен сектор. Оттука, многу е важно да се истакне координацијата помеѓу фискалните и монетарните власти за време на криза, во насока на поддршка на економијата, но и во насока на зачувување на финансиската стабилност.
Растот на долгот за време на ковид-кризата беше оправдан со потребата да се заштитат животите на луѓето, да се зачуваат работните места и да се избегне бранот на затворање на бизниси. Доколку владите не преземеа мерки за време на ковид-19 кризата, социјалните и економските последици ќе беа поразителни. Сепак, долгот ги засилува ранливостите на економиите, особено кога условите за финансирање се заоструваат.
Има многу трудови и истражувања од економисти кои ја испитуваат врската помеѓу јавниот долг и економскиот раст. Еден од најцитираните трудови е „Раст во време на долг“ на Кармен Реинхарт и Кенет Рогоф. Тие, анализирајќи податоци на јавниот долг како процент на БДП и економскиот раст, за серија од 200 години за 44 земји, заклучуваат дека стапките на јавен долг над 90% од БДП го успоруваат растот на економијата. Додека политичарите во Европа и САД се повикуваа на овие податоци во контекст на фискална консолидација, други истражувачи користејќи ги истите серии на податоци, но други серии и други итражувашки методи дојдоа до контрадикторни резултати, односно дека нема докази за негативен ефект од повисокото ниво на јавен долг врз економскиот раст. Ова се уште останува отворена за научна дебата на економстите, но и политичка во однос на носителите на економските политики, а притоа и во контекст на политичката економија за межугенерациска редистрибуција на доходот.
Според проценките на Меѓународниот монетарен фонд и на експертите за земјите од Централна, Источна и Југоисточна Европа, прагот од 70% нема да делува негативно на економскиот раст на овие економии.
Јавниот долг кај нас: намалување за неколку процентни поени во однос на 2020 година
Нашиот јавен долг е далеку под овие прагови. Според последните податоци за државниот и јавниот долг кај нас, на крајот од јануари годинава тие изнесуваат 48,7% и 57% соодветно. Гарантираниот долг изнесува 7,95%. Во однос на крајот на 2020 година, ова е намалување од 4 процентни поени кај јавниот долг и 3,2 процентни поени кај државниот долг. Инаку, според фискалните правила дефинирани како Мастришки критериуими, кои веќе се составен дел на предложениот Закон за буџети кои е во собраниска процедура предвидуваат прагови од 60% за долгот на општата влада и 15% гарантираниот долг како процент од БДП, според кои кумулативно јавниот долг може да достигне ниво од 75% од БДП. Секако, во новиот предлог закон за буџети се дефинира и буџетски дефицит да не надмине ниво од 3% од БДП.
Согласно ревидираната Стратегија за јавен долг 2022-2024 (со изгледи до 2026 година) очекувањата беа дека 2021 година ќе ја завршиме со јавен долг од 61,2% и државен долг од 52%. Но, остварувањата беа нешто пониски од оваа проекција. За годинава очекувањата за јавниот и државниот долг согласно Стратегијата е дека истите ќе изнесуваат 63,5% и 53,4%, но мора да се има предвид и пониската стартна основа, како и новонастанатите случувања со Украина.
Годинава, согласно Буџетот за 2022, за финансирање на буџетскиот дефицит и на обврските кои достасуваат за отплата на странскиот и домашниот пазар потребни се 894,9 милиони евра (од кои 545,2 милиони евра за покривање на буџетскиот дефицит, 186 за отплата на надворешен и домашен долг и 164 милиони евра за отплата на камати). Изворите од кои ќе се финансираат овие потреби се државните хартии од вредност на домашниот пазар во износ од 350 милиони евра, еврообврзница која е иницијално планирана на сума од 250 милиони евра, заеми од меѓународни институции за финансирање проекти во износ од околу 95 милиони евра и користење на депозитите во износ од околу 203 милиони евра. Притоа, како што понатаму во текстот објаснувам, за поддршка на стопанството и избегнување на евентуална стагфлација, препорачливо е да се фокусираме на надворешни извори на финансирање.
Буџетскиот дефицит за 2022 е проектиран на 4,3%. Согласно фискалната стратегија 2022-2024 (со изгледи до 2026), се планира буџтескиот дефицит да се намали на 3,5% во 2023 година, 2,9% во 2024 година, 2,5% во 2025 година и 2,2% во 2026 година. Согласно тоа, очекувањата за јавниот и државниот долг се дека до 2026 ќе се сведат до 56,5% и 50% соодветно.
Како што посочив, фискалната консолидација е дел од нашата фискална стратегија. Се оди кон максимално рационализирање на расходите, со истовремено зголемување на развојната компонента на буџетот. Истовремено, се преземаат повеќе системски активности за зголемување на приходната страна – како мерките и активностите во борбата против сивата економија и подобрувањето на капацитетите на институциите за наплата на давачките.
Бездруго, мора да се има предвид и новонастанатата ситуација со растот на цените на енергентите. Исто како и во ковид-19 кризата, доколку не се реагира на време, ќе има значајни социјални и економски последици. Досегашната реакција значи помалку даночни приходи и дополнително повеќе фискални издатоци за поддршка на граѓаните и фирмите. Дополнително, мора да се има предвид дека иако епидемиолошката слика е значително подобрена и здравствената криза е ставена под контрола, потребно е уште време за да се врати целосно довербата на потрошувачите и инвеститорите. Некои сектори се сè уште ранливи и многу фирми се сè уште исцрпени во поглед на ликвидноста и солвентноста. Втор момент е економската неизвесност која доаѓа од руско-украинската криза и растот на инфлацијата кои придонесуваат кон поголема прудентност во потрошувачката. Оттука, најважно е да се продолжи со поддршка на закрепнувањето на економијата, бидејќи бавното и долго економско закрепнување може исто така да придонесе кон раст на јавниот долг како процент од БДП.
Тука би сакал да истакнам, дека Владата е подготвена да презема и нови мерки во насока на заштита на стандардот на граѓаните и поддршка на заздравувањето на економијата.
