Така е уште од времето на Австро-Унгарија и претходно, така е и денес. Балканот ќе продолжи да биде неконсолидирана раскрсница, бидејќи некој многу моќен однадвор многу се грижи оваа програмирана конфузија да продолжи
БОЈАН МУЊИН
Телевизискиот и филмски режисер, продуцент и сценарист, Станко Црнобрња, во кариера долга 40 години, е автор на повеќе од 1.500 телевизиски емисии и серии, за кои постојано добивал вредни и респектабилни награди и во земјата и во странство. Црнобрња беше основач, творец и прв декан на Факултетот за визуелни уметности во Подгорица, гостин професор по областа на естетиката на радиото и телевизијата на респектабилни светски универзитети, а денес е професор на Факултетот за медиуми и комуникации во Белград. Неговата неодамна објавена книга есеи „XXI век“, во која сериозно и аргументативно дискутира за сложени општествени прашања, привлече значително внимание од јавноста и критичарите, кои ја нарекоа неговата книга „мајсторска анализа на глобалните феномени“.
Денес гледаме како има големи политички, социјални, па дури и опасни воени турбуленции во рамките на Европската Унија. Како треба сега да се позиционираме кон тој политички простор за кој во вашата книга велите дека до неодамна бил „на вистинската страна на историјата“?
-Го употребив терминот „на вистинската страна од историјата“ имајќи ги предвид победниците од Втората светска војна. Денес, меѓутоа, гледаме големи трансформации и во Европа и на Балканот, и го ставив тој термин во контекст со овој голем бран на ревизионизам што го гледаме насекаде околу нас, кога станува збор за победниците и губитниците во таа војна. Тие губитници сега се појавија како еден вид „црна авангарда“, но сè уште не верувам дека Англија и Франција, како победници во војната, како и Германија, која беше губитник, официјално ќе ги прогласат фашистите од Втората светска војна за сили на вистинската страна од историјата. Денес има многу десничарски носталгичари насекаде, но Европа како целина не се откажа од таа победа и слава пред 80 години.
Денес, меѓутоа, постојат многу причини за страв кога станува збор за насоката на Европа.
– Да, сведоци сме на долг процес на демонтирање на европските вредности, во корист на десничарските и конзервативните верувања. Она што морам да го кажам е дека оваа влошена ситуација е последица на најмоќниот капитал, кој си создаде класа, која е интернационалистичка и хегемонистичка и која е толку алчна и која го доведе целиот свет во ситуација на предреволуционерна состојба и тоа е она што го гледаме околу нас денес. Некаде е војна меѓу држави, некаде социјални немири, некаде државни удари и промени на влади… Земете ја, на пример, Велика Британија денес, која воведува најстрашни форми на цензура, во која ако јавно кажете нешто што не оди според волјата на официјалниот наратив, да речеме за војната во Газа, ризикувате да одите во затвор. Денес сме сведоци на бранот на уништување на европската култура. Европа стана бегалски камп за многу губитници во денешниот трауматичен свет: за поразените американски либерали по победата на Трамп, за луѓето што бегаат од војни, за работниците од Далечниот Исток…
Што може да направи една мала земја, „слама меѓу виорот“, како што се Србија или другите земји на Балканот, во овој глобален пресврт?
-Токму во оваа смисла треба да се каже, без да навлегуваме во идеолошки или национални проблеми, дека Југославија беше принудена да се распадне затоа што беше доволно голема и независна за да биде опасна во меѓународната дистрибуција на карти. Сега, во овие мали земји, странскиот капитал работи на нејзините урнатини, кој купуваше локални компании, ресурси и природни ресурси, а вие можете да манипулирате со такви мали земји како што сакате. Повторувам, да го кажам сосема неидеолошки, во времето на Тито немавте ниту една концесија на странски капитал во Југославија. Денес, тој европски комплекс на колонијализам може да се доживее само на Балканот. Кога последен пат слушнавте за синдикални акции било каде во нашата земја? Мотото „раздели па владеј“ совршено одговара на денешната слика за Балканот.
Во вашата книга зборувате за животот „во два века“. Каква беше судбината на луѓето на Балканот за време на транзицијата помеѓу двата века?
-Можно е да сме зад времето, но во некои аспекти можеби сме пред нашето време. Она што ние – зборувам за целиот регион – го пренесовме од тој век во овој век е културата. Целата музика на нашата генерација сè уште постои денес. Домашната поп-музика што сè уште се слуша денес – Бајага, „Парни ваљак“, „Јабука“ и други – се роди во наше време. Она што се случи во тие три златни децении во Југославија, 60-тите, 70-тите и 80-тите, беше културна револуција што во таа смисла ја стави Југославија на рамноправно ниво со Европа, а во некои културни области беше дури и пред своето време.
Како беше тоа можно?
– Концептуалната уметница Марина Абрамовиќ стана светско име, режисерот Ѓорѓе Кадијевиќ ја освои Гран-при наградата на европскиот телевизиски фестивал за серијата за Вук Караџиќ, режисерот Арсеније Јовановиќ беше наградуван неколку пати на фестивалот „При Италија“, а јас, ако можам нескромно да кажам, добив специјална награда од фестивалот „Златна роза на Монтреал“ за иновации во телевизискиот јазик, за мојата ТВ-емисија „Белград ноќе“. Кустурица освои неколку Златни палми во Кан за своите филмови, а Горан Бреговиќ стана „балканскиот Моцарт“… И да не го заборавиме Андриќ, кој ја освои Нобеловата награда за литература, и на некој начин, на самиот почеток на 60-тите, ги инспирираше сите овие творци и многу други успешни луѓе кои произлегоа од тие неколку децении мир, креативност и слобода. Она што се случи, за жал, беше дека во таа бајка не се подготвивме за темнината што доаѓаше.
Во вашите дела зборувате за денешниот „пост-вистини“ свет. Како можеме да го пронајдеме патот во животот ако не знаеме што е вистината?
– Факт е дека со падот на Берлинскиот ѕид и крајот на Студената војна против комунизмот, Западот конечно му објави на светот кој, од крајот на Втората светска војна, бил, како што рековме, „на вистинската страна на историјата“. Но, оттогаш, Америка и другите западни сили толку ја зголемија динамиката на глобалистичката експанзија, односно империјалистичката намера маскирана во идејата за слободен пазар, што доведе до големи противречности и тензии во меѓународните односи низ целиот свет. Како што се сеќавате, во средината на војната во Украина, Америка ја прогласи, не Русија, туку Кина за свој главен непријател. Грижата за човековите права низ целиот свет, која не можете разумно да ја оспорите, всушност е само маска за таа империјалистичка експанзија во секој агол од светот. Со оглед на тоа што империјализмот е агресивна доктрина, сега има борба на светско ниво – за примат, за одржување или губење на таквата хегемонија. Светот се претвори во големо казино, со огромни влогови и голем страв од државите дека можат да изгубат сè.
Неодамнешниот концерт на Марко Перковиќ Томпсон во Загреб беше доживеан локално, за некои како националистички скандал, а за други како музички израз на љубовта кон татковината. Во глобални рамки, тој се сфаќа како мега спектакл, со неколку стотици илјади посетители, што ниедна голема светска ѕвезда во моментов не може да го повтори. Вашата професионална област е комуникацијата – што би рекле?
– Најголемиот комуникатор на современиот свет, Маршал Меклуан, вели дека оние заедници што се на која било граница – физичка, културна, цивилизациска – запаѓаат во огромни кризи на идентитетот. Да речеме, Србија е земја што во својата историја е засекогаш на границата: католицизмот тука, исламот таму, Истокот – Западот, Русите и Американците, Европската Унија – Балканот, и тоа го направи српскиот идентитет вистински кошмар. Го гледам овој концерт во Хрватска како израз на кризата на идентитетот: луѓето масовно сакаат да се идентификуваат со нешто, без оглед на тоа дали ни се допаѓа или не. Слушателите или симпатизерите на Томпсон, кои ги има доста, сакаат да се идентификуваат со тој дел од нивното минато, тој дел од Втората светска војна, кој им донесе земја, без оглед на фактот дека таа земја беше натопена во крв. Младите генерации во Хрватска кои сакаат некаков идентитет, тоа познавање на историјата и тој континуитет – тие не можат да се поврзат. Во свет каде што постои доминантна желба да се уништи секој идентитет, добар или лош, во име на големиот капитал, видовме масовна желба да се задржи на начин што не ни се допаѓаше, користејќи го примерот на концертот на Томпсон во Загреб.
Со години, Европската Унија беше позната како мирно засолниште за помирување на сите различни идентитети. Како е денес?
– Денес во Европската Унија не е ништо подобро: многу луѓе се против европските бирократи во Брисел, бидејќи не можат да се идентификуваат со нив на никаков начин. Таа реална или имагинарна граница, за која зборуваме и која ги вклучува Хрватска и целиот Балкан, раѓа неверојатни утописко-дистописки феномени, и добри и ужасно лоши, во борбата за идентитет. Тито сакаше да создаде југословенски идентитет, сфаќајќи дека борбата на одредени идентитети на Балканот може да заврши само со крв. Југословенскиот идентитет не успеа, но денес многу луѓе во различни земји се чувствуваат себеси како Југословени. Ако мене лично ме прашате за проблемот со идентитетот, тогаш можам само да кажам дека живеев на истата адреса во пет различни земји.
Вашите родители потекнуваат од Пакрац или Вргинмост. Во последните 35 години, околу четиристотини илјади луѓе од српска националност ја напуштија Хрватска под притисок на војната, додека околу петстотини илјади хрватски граѓани доброволно ја напуштија Хрватска, од 2013 година и влегувањето на Хрватска во Европската Унија, барем според хрватските медиуми. Во меѓувреме, неколку стотици илјади странски работници се преселија во Хрватска и тој број се зголемува. Како ќе изгледа прашањето за идентитетот во блиска иднина?
Миграциите го придружуваат човештвото низ целата негова историја. Понекогаш се многу насилни, понекогаш доброволни, но така функционира светот, без разлика дали ни се допаѓа или не, од битките меѓу древните племиња до распадот на Советскиот Сојуз, па сè до денес. Запомнете дека за време на владеењето на Ангела Меркел, Германија ги отвори своите врати за милиони мигранти, бегалци од Блискиот Исток, сметајќи дека овие бегалци се корисна работна сила и дека тоа се исплати економски. Така размислуваше Германија кога прифати стотици илјади Југословени да работат во германските фабрики во 60-тите години. Денес, меѓутоа, во Западна Европа има земјотреси, демонстрации од различни страни и стагнира во многу категории. Земете само еден пример дека од една страна во Англија 40 проценти од децата под 14 години се гладни, а од друга страна во Европа денес немате ниту една грижа за производство на модерни технологии што би можеле да бидат конкурентни со истите фабрики на другите континенти.
Денес, просперитетот се пресели на Исток – во Индија и Кина. Ќе мора да се обидеме да разбереме таков свет на Истокот во иднина. Конечно, што ќе се случи со Балканот во следните десет години?
– Балканот ќе продолжи да остане област на силна тензија, токму затоа што ќе продолжи да биде предмет на мешање на разни надворешни интереси. Намерата на тие надворешни притисоци е едноставна: да се држи Балканот во постојани превирања. Така е уште од времето на Австро-Унгарија и порано, така е и денес. Балканот ќе продолжи да биде неконсолидирана раскрсница, бидејќи нема да му биде дозволено да се консолидира. Со малку повеќе иронија, многу повеќе би им се исплатило на фановите на Томпсон во Загреб да се поврзат со истите групи во Белград, бидејќи на некој многу моќен однадвор многу му е грижа оваа тензија, оваа програмирана конфузија на Балканот да продолжи. Она што мора да се каже е дека балканските народи пропуштија историска можност да создадат релативно кохерентна држава по распадот на две големи империи, Австро-унгарската и Отоманската империја. Таква држава што ќе се спротивстави на притисоците и што нема да дозволи нејзините луѓе да бидат зависни од големите сили, односно да бидат странски робови, како што се денес.
(p-portal)
