Она што често се случува во современиот театар е обид да се нормализираат тензиите создадени од непознатото, да се прибегне кон техники кои имаат за цел да го разубават непознатото и да го направат блиско – вели грчкиот и светскиот театарски творец во ексклузивно интервју за Радар, кој студентите и граѓаните ги поддржа во повеќемесечниот бунт
ИВАН МЕДЕНИЦА
„Драги пријатели, би сакал да кажам колку сме длабоко трогнати додека го следиме вашето движење, кое се стреми да стане модел за младите луѓе ширум светот во борбата за сè што треба да се смета за демократски стекнати права – особено правдата, која е јадрото на демократијата.“ Со овие зборови започнува пораката насловена како „Поздрав до Србија“, која познатиот грчки и светски театарски режисер Теодорос Терзопулос им ја испрати на студентите и граѓаните како поддршка во нивниот повеќемесечен бунт против систем управуван од корупција, насилство и беззаконие.
На Светскиот ден на театарот, 27 март, оваа посебна порака беше прочитана во српските театри заедно со општата порака што беше прочитана во сите театри во светот, а чиј автор оваа година беше исто така Терзопулос. Проектот „Порака за Светскиот ден на театарот“ беше инициран од Меѓународниот театарски институт, првпат беше прочитана во 1962 година, а нејзин автор беше Жан Кокто. Честитките за Србија произлегоа по иницијатива и благодарение на трогателната упорност на еден човек, младиот актер Данило Лончаревиќ.
Теодорос Терзопулос се школувал во Атина и тогашен Источен Берлин, каде што се запознал со делото на големиот германски драматург и режисер Хајнер Милер, чии драми уживал режирајќи ги и чие разбирање на митското во современиот театар често се повикувал. Режирал драми низ целиот свет, добитник е на бројни меѓународни награди, творец е на свој метод на актерска обука, а неговите текстови за театарот се преведени на англиски, италијански, руски, германски, полски, јапонски, арапски, кинески… Суштината на неговата актерска обука е потрагата по ново единство помеѓу физичкиот и вербалниот израз. Тој беше иницијатор и/или раководител на значајни меѓународни проекти како што се Фестивалот на античка драма во Европскиот културен центар во Делфи и Театарските олимписки игри. На 28-миот Битеф во 1994 година, ја изведе трагедијата „Персијците“ од Есхил, во изведба на неговата трупа „Атис театар“ од Атина.
Во вашата порака за Светскиот ден на театарот, велите дека нема одговори на многу од прашањата што ги поставувате за улогата, должностите и можностите на театарот во современиот свет, бидејќи театарот постои благодарение на неодговорени прашања. Сепак, да се обидеме барем да навестиме некои од тие одговори.
Едно од тие прашања е многу присутно во театарот денес, а вие го формулирате на следниов начин: „може ли театарот да стане активен дел од екосистемот?“ Некои режисери, како Кети Мичел, бараат одговор на ова прашање во рециклирачки материјали, драстично намалување на патувањата итн. Што мислите за ова?
– Секако, еколошките иницијативи на Кети Мичел одат во вистинската насока. Во мојата порака, главно зборувам за потребата да се пишуваат или создаваат нови дела со природата како централна тема, или да се фрли светлина врз античките митови низ призмата на еколошка катастрофа. Како, накратко, би можел модерниот театар да го искористи трагичното потекло на театарот и античкото наследство низ аспектот на еколошка катастрофа? Во античката трагедија, единството на човекот со природата и градот е силно присутно и нагласено. Постојат хорски песни кои ја фалат природата и човековата поврзаност со неа. Покрај тоа, Дионис, главната фигура на театарската уметност, е поврзан со елементарни природни феномени, со ротацијата на Земјата, цветањето на природата напролет и нејзиното умирање наесен. Затоа се одржуваше Големата Дионизија на почетокот на пролетта. Ова единство е нарушено и постои потреба од нов вид естетика што е центрирана врз неразделната врска меѓу човекот и природата. Уметноста и науката повеќе не се спротивставени една на друга. Во практична смисла, време е да се започне размена на идеи меѓу научници, екологисти, антропологисти и театарски уметници, со цел да се постават темелите на театарот во контекст на екологијата и да се поттикне симбиотски однос меѓу човекот и природата. Исто така, важен одраз на губењето на единството меѓу човекот и природата во современиот театар е занемарувањето или потиснувањето на телото на актерот.
Еден од ретките одговори што експлицитно ги понудивте е дека реконструкцијата на митот може да биде одговор на траумата на современиот свет. Познавачите на вашето дело истакнуваат дека една од неговите карактеристики е токму комбинацијата на митскиот, ритуалниот со современиот театарски израз. Можете ли барем да го опишете она што го гледате како моќ, улога и можности на митот во театарот денес?
– Јас се осврнувам на митот во двојна смисла. Постојат основачки митови на античките цивилизации, како што се грчката, кинеската, јапонската итн. Но, постојат и митови, лични, семејни, социјални, кои се запишани во нашите корени, во нашата ДНК. Тоа се елементи кои се или латентни или потиснати и мора да ги разбудиме и да ги поврземе со универзалните митови. Имаме материјал – мостот, за да се поврземе со универзалните митови во себе, само треба да најдеме храброст да истражуваме подлабоко. Митот е опасен и застрашувачки, бидејќи припаѓа на светот на непознатото, но во исто време е и премин во овој свет. Преку митот, се добива пристап до темната страна на нештата и може да се доближи до колективните рани. Митот е кошмарот на човештвото, но човечкиот идентитет се раѓа од скротувањето на овој кошмар. Она што, напротив, често се случува во современиот театар е обид за нормализирање на тензиите создадени од непознатото, за прибегнување кон техники кои имаат за цел да го разубават непознатото и да го направат блиско. Но, со тоа што сè го израмнуваме на нашите стандарди, ние во суштина го негираме она што не е „човечко“ и се откажуваме од неразбирливата, темна и скриена страна на животот, промовирајќи само она што е познато и блиско.
Во вашата порака, велите дека денешниот театар се осветлува себе си повеќе од социјалната траума. Во кои карактеристики на современиот театар препознавате таква самодоволност?
– Нарцизам, аутизам, самодоволност, рамнодушност. Во многу случаи, модерниот театар е интровертен; ги репродуцира истите теми и норми и останува рамнодушен кон современите општествени прашања. Се обраќа на традиционална публика што го сака театарот или на иницирана публика, без да се отвора кон пошироки општествени групи. Целта му е да постигне влијание или ја прави технологијата сè и сè, наместо да ја користи како алатка. Ја репродуцира рамнодушноста на секојдневниот живот или ситнобуржоаските приказни и семејните драми, кои изгледаат застарени во ерата кога сè се ниша и се редефинира.
Врз основа на критиките, би се рекло дека вашата најнова и многу пофалена режија на Есхиловата Орестија се вбројува меѓу оние одлични поставки на оваа трилогија создадени во последните педесет години во кои нејзиниот оптимистички крај е доведен во прашање. Последниот дел од трилогијата не завршува со воспоставувањето на вистинска демократија и правда спроведена од божицата Атена, бидејќи таа е прикажана како политички манипулатор… Каква е состојбата на демократијата денес кога повеќе не можеме да се идентификуваме со нејзината апотеоза што ја обезбеди Есхил?
– За време на пробите на Орестија, направивме многу истражувања, особено третиот дел, Еуменидите, кој е најенигматичен, а сепак катализатор за трилогијата, но обично најзанемарен во продукциите на Орестија. Го проучувавме историскиот и митскиот контекст, Ареопагот и состојбата на демократијата во времето кога беше напишана трилогијата. Есхил се чини дека воведува навестувања за доведување во прашање не самата демократија како политички систем и контекстот на нејзиното воспоставување, туку валидноста на таа демократија која е наметната со измамнички средства и принуда. Затоа тој го воведува елементот на измамничко убедување преку Атена. Она што сакавме да го истакнеме беше предупредување дека демократијата бара постојана будност, во спротивно е ранлива, може да биде нападната и да стане алатка или алиби на конзервативните сили.
Во „Орестија“, како и во другите ваши поставки на антички грчки трагедии, хорот е прикажан геометриски, неговите дејства се ритуализирани… Знаеме дека во античкиот театар хорот бил врската помеѓу митското дејствие и публиката, односно самиот полис, дека најчесто ги претставувал интересите и ставовите на полисот. Која е општествената улога на хорот во денешните театри? Дали тој сè уште има функција да создава заедница и каква заедница би била таа?
– Хорот ја претставува колективноста, а колективноста е јадрото на демократијата. Во моите драми, хорот е прикажан геометриски, бидејќи геометријата дава мерка на страст, создава ред во хаосот, хармонија. Силните форми создаваат силна меморија. Хорот во трагедијата постојано бара мерка. Тој поставува прашања, се сомнева, суди и е суден. Со големи тешкотии, тој се обидува да дефинира што е правда, а што неправда, што е правилно, а што погрешно, кој е сторителот, а кој е жртвата. Хорот е јадрото на трагедијата и борбата за демократија.
Една форма на ново политичко единство во борбата против неправдата, корупцијата и политичкото насилство е онаа иницирана од студентското движење во Србија, кое успеа да ги анимира и поврзе најшироките слоеви на граѓаните. Ви сме многу благодарни што го препознавте ова и што му се обративте на српското општество со посебна порака… Студентите во Србија не се борат само против една влада, туку за промена на целиот систем што би овозможила ефективна демократија. Каква промена во современото општество посакувате?
– Верувам дека пред сè, мора да се променат длабоко вкоренетите начини на размислување и ставови на лично и општествено ниво: самодоволство, недостаток на солидарност и борбеност. Ако начинот на размислување на луѓето не се промени, секоја општествена промена би била ефемерна и неефикасна. А за да го направиме тоа, мора да бидеме посветени и да работиме систематски и колективно на лично ниво, во семејството, училиштето, уметноста.
(radar.rs)
