На 7 јануари се навршуваат 80 години од смртта на човекот кој имаше големи идеи како да добиеме едноставен предмет на евтина енергија. Беше цел живот главно несватен и без доволно поддршка
„Јас не го гледам Тесла само како татко на електричната енергија или комуникацијата од едниот до другиот крај на светот“, вели историчарот и режисер Мајкл Краус за Би-Би-Си. „Тој имаше идеи кои беа пред неговото време – тој беше визионер кој придонесе за напредокот на човештвото“.
Но, тогаш, кон крајот на 1890-тите, додека Тесла чекореше низ сцената на Универзитетот Колумбија во Њујорк, држејќи светлечки цевки во рацете за да го претстави новоизмислениот осцилирачки трансформатор, светот главно беше во темнина.
„Електричната енергија беше работа на иднината и повеќето луѓе мораа да ги посетат местата каде што беше изложена за да ја видат на дело“, опишува историчарот Хуан Реис Морас во книгата „Никола Тесла и електричната иднина“.
Никола Тесла е роден во 1856 година во Хабсбуршката монархија (неговото родно место е Смиљан во денешна Хрватска, а неговото семејство било српско), но како млад патувал до силните светла на метрополата Њујорк.
Тој пристигна во Њујорк во 1884 година за да работи за познатиот пронаоѓач и бизнисмен Томас Едисон. „Тој дојде од стариот свет и стана еден од протагонистите на модерното време“, вели Краус.
Кога стапнал на американско тло, електро-машинскиот инженер – и футурист – имал само неколку центи во џебот и нацрти за летечка машина, според друг негов биограф, Инез Витакер Хант.
Но, Тесла не беше прославен со летечка машина. Тој поминал години усовршувајќи ги асинхроните мотори – кои работат на наизменична струја.
И тој пристигна во САД точно на време, кога се вжештуваше борбата за струја. Светот се развиваше и му требаше повеќе енергија, а научниците и бизнисмените се тркаа да го најдат најефикасниот начин за производство и пренос на електрична енергија за да го осветлат светот и да управуваат со моќни машини.
„Имаше два конкурентни системи за пренос на електрична енергија“, изјави Морас за Би-Би-Си. Се водеше битка помеѓу американскиот претприемач и инженер Џорџ Вестингхаус и шефот на Тесла, Томас Едисон, за да се утврди дали наизменична струја (AC) или еднонасочна струја (DC) ќе се користи за пренос на електрична енергија. Компанијата на Томас Едисон инвестираше во еднонасочна струја, која тече само во една насока и патува на кратки растојанија со еден ист напон. Но, наизменичната струја тече во различни насоки, може да се пренесе подалеку од директната струја, а нејзиниот напон се зголемува или намалува. Бидејќи може да патува понатаму, испорачува електрична енергија на повеќе места.
„Тоа е како да споредувате кочија со млазен авион“, изјави биографот на Тесла, Марк Сајфер, за историскиот подкаст на Би-Би-Си, The Witness.
Кога Тесла пристигна во Њујорк, тој веќе имаше „млаз“ во џебот – тој експериментираше со наизменична струја додека работеше во Европа и го изгради првиот асинхрон мотор во 1883 година.
Но, бидејќи Едисон инсистираше на пренос на еднонасочна струја, двајцата се разделија и наскоро Вестингхаус ги откупи правата за патент на трансформаторот и моторниот систем на наизменична струја на Тесла.
Дизајнот на Tesla можеше економично да пренесува електрична енергија на долги растојанија и сè уште се користи денес. Сè уште користиме наизменична струја, а процесот на производство и пренос на електрична енергија се уште се заснова на идеите на Тесла“, изјави за Би-Би-Си Ивана Зориќ, кустос во музејот Никола Тесла во Белград.
Навистина, системот на Тесла сè уште е водечки метод за генерирање, пренос и дистрибуција на електрична енергија, а многу од денешните електрични уреди се потпираат на уште еден негов изум.
„Асинхроните мотори беа многу иновативни во тоа време, а денес сè уште се користат во индустријата, многу апарати за домаќинство – дури и во електричните мотори“, вели Зориќ. Во 1891 година, тој ја измислил серпентина Тесла, уред кој испушта прекрасни летачки зраци на електрична енергија, во обид да ја пренесе електричната енергија безжично. И тие сè уште се користат во радио и телевизиски приемници и друга електронска опрема.
Две години подоцна, Тесла и Вестингхаус победија на натпреварот за осветлување на Светскиот саем во Чикаго, кој ја одбележа 400-годишнината од пристигнувањето на Кристофер Колумбо во Америка, а Тесла стана суперѕвезда.
„Кога луѓето ја сфатија моќта на неговиот изум, Тесла доби работа да изгради електрана на Нијагарините водопади“, вели Зориќ.
Тоа беше првата хидроелектрана во светот и Тесла поседуваше девет од тринаесет патенти користени во нејзината изградба.
„Луѓето знаеја кој е фантастичниот г-дин Тесла и тој го искористи тоа“, вели Морас.
Наскоро отворил своја лабораторија и почнал да експериментира со безжична комуникација и пренос на енергија. Тој ја отвори вратата за јавноста, демонстрирајќи вешто разбирање за употребата на спектаклот, според Морас.
„Тој се обидуваше да ја продаде сопствената уникатна визија за овој вид на безжичен свет и бесплатна енергија, и се претставуваше како човек кој ќе може да ја донесе таа иднина“. И додека светот се потпираше на испраќање пораки со испраќање телеграми, Тесла почна да експериментира со пренос на безжичен сигнал. Но, тој имал потреба од пари за неговите експерименти, кои успеал да ги обезбеди во раните 1890-ти од американскиот финансиер ЏП Морган, и почнал да гради кула за безжично емитување на светот на Лонг Ајленд.
Неговата голема цел беше да му обезбеди на светот безжична видео и гласовна комуникација, каде што информациите ќе бидат достапни за секого, секаде. Но Морган потоа ја повлече својата поддршка.
„За жал, неговиот најголем сон, меѓународен систем за снабдување на луѓето со електрична енергија и комуникациски системи, не е остварен бидејќи тој сè уште не го достигнал или технологијата сè уште не го достигнала тоа“, вели Краус.
Тесла продолжил да работи на различни проекти, но често му недостигале средства и многу од неговите идеи останале само во белешките, бидејќи, не разбирал дека науката и инженерството се екстремно заеднички процеси во кои се вклучени многу луѓе.
„Тесла направи кардинална грешка“. Тој навистина мислеше дека тој е единствениот кој може да ја реализира електричната иднина. Тој не беше заинтересиран да соработува и да работи со некој друг“, вели Морас.
Тесла стана познат како ексцентричен човек со микрофобичен идеи, чии шпекулации за комуникација со други планети беа многу критикувани.
Тесла почина во 1943 година во хотелската соба во Њујорк каде ја помина последната деценија од својот живот.
„Во текот на 1951 година, личните работи на Тесла беа испратени во Белград, Србија, благодарение на напорите на неговиот братучед“, вели Зориќ. Четири години подоцна, во Белград беше отворен музејот Никола Тесла, кој сè уште го посетуваат илјадници луѓе секоја година. Исто така, привлекува стотици истражувачи, бидејќи чува 160.000 документи на Тесла, вклучувајќи различни планови, скици и фотографии.
И иако архивите на Тесла се достапни на интернет, поголемиот дел од неговиот приватен имот се уште е во трезорот, бидејќи музејот нема доволно изложбен простор.
„Сега му го чуваме креветот, фрижидерот, гардеробата на Тесла, 13 костуми, 75 вратоврски, повеќе од 40 негови ракавици, меѓу другото“, вели Зориќ. „Се надеваме дека ќе можеме да го прикажеме сето тоа штом ќе добиеме повеќе простор“, додава таа.
И во 1956 година, една година по отворањето на музејот, единицата за мерење на јачината на магнетното поле беше именувана по Тесла.
Улиците, училиштата и аеродромот во Србија го носат неговото име, а и во Србија и во Хрватска Тесла е на банкноти и монети.
Познатиот американски производител на електрични автомобили го доби името по овој пронаоѓач во 2018 година, а SpaceX го лансираше автомобилот Tesla roadster на Марс со ракета Falcon.
Но, што би рекол Тесла за нашата иднина?
„Претпоставувам дека Тесла би рекол денес дека човештвото е повеќе фокусирано на удобноста отколку на иднината и проблемите што таа може да ги донесе“, вели Зориќ.
Тесла умрел во соба на 33 карт од хотелот„Њујоркер“. Добивал еднаш дневно оброк а познато е дека со лебот кој му следувал ги хранел гулабите кои доаѓаале на неовиот прозорец.
(BBC)
